I.- PERIUDHA PARA ÇLIRIMIT
Fterra bën pjesë në Shqipërinë e lartë bregdetare dha ka një klimë mesdhetare me dimër të butë dhe verë të nxehtë.
Ajo është e vendosur në shpatin perëndimor të malit, në një terren shumë të thyer që pritet vende vende nga përroçka e përrenj që vijnë duke u thelluar. Fshati duket sikur është vendosur në një gropë që rrethohet nga male të larta, të cilat janë përgjithësisht shkëmbore dhe të zhveshura. Kodrat janë të veshura me mare, shqope, sqina etj., drunj që kanë gjelbërim të përhershëm. Tokat e fshatit mbulohen të gjitha me tarraca të bëra gjatë shekujve nga stërgjyshërit tanë. Mbi këto tarraca janë formuar kopshtet me të gjitha llojet e pemëve frutore.
Fterra kufizohet nga jugu me fshatin Borsh, nga veriu me fshatin Kuç nga perëndimi me fshatin Çorraj dhe nga lindja me fshatrat Golem e Zhulat.
Dokumente e materiale historike mbi krijimin e fshatit nuk ka. Megjithatë nëpërmjet burimeve të tërthorta mund të nxirren disa të dhëna.
Shqipëria e lartë bregdetare para epokës sonë ka qenë banuar nga epirotët, fise të shumtë ilire. Bregdeti i Himarës, ku përfshihet edhe fshati ynë, kanë qenë banuar nga fisi i Kaonëve. Gjurmët më të lashta arkeologjike për banimin e luginës së lumit të Borshit dhe zonës për rreth i kemi në Kalanë e Sopotit. Kjo kala ka qenë ngritur në shekullin e IV-II para erës së re. Ngritja e kësaj kalaje me mure madhështore dëshmon për një zhvillim relativisht të lartë, për kohën e banorëve të fshatit tonë. Në mos herët të paktën në këtë kohë shekulli IV-II p.e.r duhet të ketë qenë banuar zona e fshatit tonë nga fise ilire. Dhe që nga kjo kohë fshati është banuar pa ndërprerje.
Në shekullin e VI-VII fshati pushtohet nga sllavë dhe për këtë flet toponimi “Bërda” që vjen nga fjala sllave bërda - kodër. Ky toponim na jep të drejtën të mendojmë se fshati në periudhën e mesjetës së hershme ka qenë i vendosur në Bërda.
Për herë të parë, me sa dihet, emri i fshatit Fterrë përmendet në dokumentet e vitit 1431 së bashku me emrat e fshatrave të tjera të krahinës së Kurveleshit.
Me interes është të përmendim se në verilindje të fshatit të sotshëm në Arqi ndodhet një vend i quajtur qytezë dhe thuhet se atje ka qenë një qendër e rëndësishme banimi. Sot fshati është i mbledhur, por nuk ka qenë gjithnjë kështu. Gërmadha të shtëpive të vjetra ka sot në Korita, në Qafën e Qishës, në Çerrica në Bërdë e gjetkë.
Karakteri i shpërndarjes së fshatit ka qenë i lidhur me arsyet ekonomike me zotërimin e tokës, kullotës,pyjeve etj. Fshatari ka ngritur shtëpi gjithmonë pranë pronës së tij. Prandaj është e shpjegueshme që sot gjejmë gjurmë të banesave në Çerrica,në Lugun e Thellë, në Langadhë, në Galisht, në Gurrë e gjetkë.
Përveç bazës ekonomike një arsye tjetër që ka shkaktuar zhvendosjen e fshatit nga një vend në tjetrin, ka qenë lidhur me pushtimet, shkatërrimet, djegiet e fshatit nga pushtuesit e ndryshëm.
Para pushtimit turk ka qenë banuar vendi që sot quhet Qafa e Qishës. Toponimi (emri i vendit) tregon se aty ka pasur kishë dhe rreth saj banesa. Me pushtimin turk, me kthimin e popullit nga feja katolike në atë myslimane është shkatërruar kisha dhe shtëpitë. Kështu kjo pjesë e fshatit është shpërngulur për në një vend tjetër.
Në shekullin e XVII qendra e fshatit u përmbyt nga shirat e mëdha dhe të shumta, të cilat sollën nga mali shumë zall në një trashësi 20-25 m. Kështu u mbyt, u mbulua me zall ajo pjesë e fshatit që shtrihej në zonën ku ndodhet sot varreja.
Feja myslimane është vendosur shumë vonë në fshat nga pushtuesit turq. Të dhëna të sakta për kthimin nga feja kristiane të banorëve në fe myslimane, nuk kemi, por fakti që akoma sot ruhet emra kristianë në formën e mbiemrit si Gjon, Llesh etj. tregon se kjo nuk duhet të ketë ndodhur shumë herët, por shumë kohë pas pushtimit turk. Kthimi në fe myslimane është bërë me forcë dhe si pasojë e masave shumë shtërnguese.
Ruajtja e zakoneve e riteve pagane deri në ditët tona, si gjëma që bëhet me vaje e ulërima mbi trupin e të vdekurit, betimet e ndryshme “për këtë tokë”, “për atë diell”, “për atë zjarr” etj, dëshmojnë për ruajtjen e fortë të bësimeve pagane, të cilat nuk mund t’i zhdukte feja kristiane dhe më vonë ajo myslimane. Feja nuk ka patur rrënjë të thalla dhe kjo ka rrjedhur si nga ndërrimi i feve, ashtu edhe nga niveli i ulët arsimor i klerikëve. Por pavaresisht nga këto, ajo gjatë tërë kohëve ka luajtur një rol reaksionar, duke penguar me predikimet e saj zhvillimin shoqëror.
Përsa i takon bazës ekonomike të fshatit në shekullin e XIX e më herët, nuk ka të dhëna. Këtu mund të mjaftohemi vetëm me disa konstatime të përgjithshme. Kushtet gjeografike kanë ndikuar në marrëdhënit ekonomike. Bujqësia, blegtoria dhe frutikultura kanë qënë të gërshetuara njëra me tjetrën dhe simbas rastit në njërën ose tjetrën ekonomi ka mbizotëruar bujqësia ose blegtoria, por çdo familje është marrë nga pak me të gjitha. Një farë roli ka luajtur dhe rritja e bletës. Duke gjykuar në tërësi, të ardhurat për çdo familje kanë qënë të pamjaftueshme për të siguruar jetesën e tyre. Kështu që një pjesë e mirë e fshatarëve tanë janë detyruar të emigrojnë jashtë vendit. Emigracioni për shkaqe ekonomike, nga të dhënat qe kemi, ka filluar që nga viti 1850. S’ka dyshim se ai ka filluar shumë kohë para këtij viti.
Emigrantët ndaheshin në tre kategori :
a) Sejmenia, që pajtoheshin si “trima” qehaja, portier, bari, shërbëtor, duke u shfrytëzuar nga të pasurit. Vendet e punës kanë qëne larg Atdheut si në Selanik, Stamboll, Izmir, Konjë etj.
b) Një pjesë e vogël e tyre kërkonte të siguronte jetesën nëpërmjet punës administrative, por në fakt edhe kjo pjesë shfrytëzohej nga feudalët e vendit dhe nga aparati shtypës i pushtuesve të huaj. Disa nga këta të dërguar në vende të largëta nga pushtuesit turq u vranë si në Sudan e gjetkë..
c) Disa të rinj që mendonin të siguronin një farë të ardhmje i nënështroheshin sakrificave shumë të rënda.
Emigracioni kishte pasoja të rënda për ekonominë dhe për familjen, pse të emigruarit iknin larg dhe një pjesë e madhe nuk ktheheshin më, ose ktheheshin pas një kohe shumë të gjatë.
Është për të përmendur se në fillim të shekullit të XIX, tirani feudal Haxhi Bedo nga Borshi, i cili ishte vendosur në kalanë e Borshit nga sundimtari i Janinës Ali Pashë Tepelena, aspironte një skllavërim të plotë të fshatit Fterrë dhe të gjithë krahinës. Në Fterrë Haxhi Bedoja gjeti rezistencë të fortë e cila u shpreh midis të tjerave edhe me vrasjen e vjerrit të tij Hasan Mato Verdhi. Kjo ngjarje u festua nga banorët e Fterrës në atë kohë me këngë, valle dhe të shtime me pushkë. Por rezistenca kundër këtij feudali nuk pushohej asnjëherë derisa shtypja feudale e tij mori fund.
Një nga ngjarjet e shënuara të këtij fshati në historinë luftarake ka qënë pjesëmarrja aktive në kryengritjen kundër turqve në vitin 1847, kur ata u përpoqën për të vënë në zbatim “Tanzimatin” që ngarkonte popullin me taksa të rënda dhe rekrutim të detyrueshëm ushtarak për llogari të Turqisë. Fteriotët, krah për krah me banorët e fshatrave të tjera të krahinës së Kurveleshit, muarrën pjesë aktive në kryengritjen e armatosur që udhëhiqej nga Zenel Gjoleka e Tafil Buzi dhe nuk iu nënështruan detyrimit të tanzimatit. Komandanti i çetës së Fterrës ka qënë Lazo Kofina, i cili ishte dhe bashkëpunëtor i ngushtë “këshillëtar politik “ i Gjolekës. Dihet se Turqit e mbytën kryengritjen. Komandanti i kryengritjes së Kurveleshit Zenel Gjoleka i la luftëtarët në mëshirën e fatit dhe më vonë u bashkua me turqit. Fteriotët nuk iu shmangën sakrificave dhe bile dhanë edhe jetën e tyre. Rapsodi këndoi:
... “Islam Fterra armë larë
U vrave në uxhum të parë...”
Lazo Kofina e shau Gjolekën duke i thënë se ishte turp për të t’a linte popullin në baltë dhe çeta e Fterrës nuk iu nënështrua turqve. Pasi turqit shtypën kryengritjen, fshatin e pushtuan fuqitë e mëdha ushtarake turke, të cilat e plaçkitën dhe e shkatërruan. Popullsia e kishte lënë fshatin dhe kishte shkuar nëpër shpella e shkëmbinj për tu fshehur. Krerët e çetës së Fterrës Lazo Kofina dhe Hasan Luçi u kapën nga turqit dhe u dërguan si robër në një vend afër stambollit ku bënë tre vjet të internuar dhe pastaj u kthyen në fshat në gjendje të tmerruar. Rapsodi këndoi :
... O more Lazo Kofina
Shumë andra të ka linja
Pse s’ke prurë dhe ti sqima ? (grada)
Kjo tregon se Zenel Gjoleka e të tjerë që u vunë në shërbim të turqve u kthyen me salltanete, ndërsa këta të dy fteriotë që nuk iu nënështruan turqve e të viheshin në shërbim të tyre. erdhën të rraskapitur e të rreckosur nga internimi. Kjo shënon një përpjekje të dukshme politike të fteriotëve kundër Tanzimatit.
Pasi u shtyp kryengritja kundër turqve, në Kurvelesh erdhi një regjiment këmsorie turke, me komandant regjimenti (allajbej) Riza beun për të vënë në zbatim tanzimatin. Atë vit fatkeq rinia e kësaj krahine u detyrua me dhunë që të shkonte në Sudan e gjetkë për të kryer sherbimin e detyrueshëm ushtarak prej 6 vjetësh. Kjo ngjarje pasqyrohet në këto vargje :
...” O port e madhe në shesh,
Ç’u shkrove për Krvelesh,
I lidhe djemtë si desh...”
Por në Sudan, Konjë e gjetkë shkonin vetëm djemtë e të varfërve, ndërsa të pasurit e gjenin “ilaçin” dhe nuk shkonin ushtar. Ja si e këndontë rapsodi popullor:
... “Juzbash uratën paç,
Nja dy djem të mos i ngaç,
Kanë mjalt sa të pëllcaç...”
Dhe në një këngë tjetër thuhet :
... “ Djemt e agallarëve,
Janë nga dy e nga tre,
E çitin shtegun me ne...”

Me vendosjen e tanzimatit në fshatin tonë si në të gjithë fshatrat e Kurveleshit filluan te veprojnë ligjet e reja turke. Në fakt marrëdhëniet shoqërore në këtë fshat rregulloheshin sipas zakoneve të trashëguara brez pas brezi e që periudhën e fundit ishin të shprehura në të ashtuquajturat rregullim nga tribuni i zakoneve të labërisë të Idriz Sulit. E drejta otomane zbatohej vetëm kur prekeshin interesat e shtetit turk, ndërsa për rastet e tjera j zgjidhej sipas zakonit të vendit. Si shkallë e dytë e gjyqit të zakonit shërbente “vilajeti”, që thirrej për çështje shumë të koklavitura dhe që përbëhej nga pleq zakoni si përfaqësues të fshatrave të krahinës.Në ciklin e luftrave vend të rëndësishëm zënë ato të fillimit të shekullit XX-të e sidomos ato të pavarësisë kombëtare. Pas Luftës Ballkanike, në maj të vitit 1913, grekët bënë provokacionin e parë kundër fshatit Fterrë duke vrarë dy persona.
Mbi ngjarjet e zhvilluara në këtë kohë hedh dritë të plotë letra e popullit të Fterrës drejtuar Ministrisë të Brendshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, që mban datën 24 maj 1913
Këtu poshtë po riprodhojmë pjesë të nxjerra nga letra :
Letra e popullit të Fterrës drejtuar Ministrisë të Brendshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës :
datë 11 maj 1329
24 maj 1913
“Qëkurse qyteti i Janinës ra, asgjëkundi nuk po bëhet ndonjë luftë ose përleshje. Por në disa vende të qyteteve dhe te fshatrave që ka shkelur ushtria greke e armatosur, po mblidhen nënshkrime me bajoneta se gjoja populli është i kënaqur prej tyre dhe se gjoja dëshiron të mbajë gjithmonë nënshtetësinë greke. Ndër këto kohë armët tona na i kanë marrë krejt dhe mbasi neve nuk ia vumë veshin kësaj dredhie djallëzore dhe këtij kërcënimi, ata ja nisën persekutimit. Kështu ditën e premte më 3 maj në mëngjez, kur populli po dilte nga xhamia ku kishte vajtur për të bërë lutjet fetare, komitët kishin zënë pusinë natën në tërë rrugët e hapën zjarr kundër popullit. Kështu u vranë dhe ranë dëshmorë 5 veta, këta midis të tjerve kishin refuzuar që të jepnin nënshkrimet e tyre, po për kërë arsye u plagosën 7 veta. Pas kësaj ngjarje ata që mbetën dhe shpëtuan së bashku me familjet ikën e muarrën malin nëpër shpella, mbasi nuk ka ndonje qeveri që të qajë hallin. Kjo ngjarje pikëllon tërë zemrat e botës. Kryetari i komitëve me sa dimë, disa vjet më parë në Greqi ishte dënuar me vdekje. Pasi mori premtimet e sigurta se do të falej ai pranoi këtë shërbim gjakatar, të vijë në fshatin tonë, të mbledhë nënshkrime dhe të bëjë krime kundër atyre njerëzve që refuzojnë të japin nënshkrime. Këto ngjarje duhet të njoftoheshin atë çast kur ndodhën, por nuk mundëm me që jemi të rrethuar nga ushtria që na ka pushtuar vendin, e cila i vëzhgon dhe i kontrollon edhe gratë. Prandaj lusim Mbretëritë e mëdha të Evropës të bëjnë derman e të marrin masa”. (A.Q.H. i RPSH f.71 dosja 2 dokumenti 11229 kopje përkthim nga turqishtja).
Të gjithë burrat e fshatit u ngritën në këmbë dhe luftuan me guxim derisa i përzunë grekët nga territori i fshatit, duke patur dhe ndihmën e çetës së Vlorës e udhëhequr nga Sali Murati nga Vranishti. Në këtë luftë mbeten të vrarë 5 bashkëfshatarë, gjithashtu u plagosën 5 të tjerë.
Në mars të vitit 1914 në Fterrë kishin ardhur mbi 200 ushtarë greko-epirotë. Në këtë kohë të gjithë burrat e fshatit të aftë për luftë kishin dalë në mal. Grekët mbasi e panë gjendjen e nderë u larguan menjëherë duke marrë me vete si peng disa pleq që kishin mbetur në fshat. Së bashku me burrat luftuan heroikisht edhe gratë e fshatit, midis atyre përmendet Emine Zhupa.Për qëndresën e guximshme të saj të shkruar ka shkruar edhe shtypi i asaj kohe i qeverisë së Vlorës.
Më 12 mars 1914 çeta e Fterrës e konsideroi fshatin të çliruar definitivisht dhe ngriti flamurin kombëtar. Një muaj më vonë forca të shumta greko-epirote bënë nje ofensivë tjetër kundër fshatit Fterrë, por nga rezistenca e fortë që gjetën u detyruan që të zmbrapsen. Në këtë luftë u vra një bashkëfshatar tjetër. Por lufta nuk mbaroi, ajo vazhdonte dhe herë pashere bëhej më e ashpër. Për këto arsye më 11 qershor 1914 familjet e fshatit u larguan për në grykën e Kuçit (gratë dhe fëmijët), ndërsa çeta dhe burrat e fshatit qëndruan në pozicione. Më 14 qershor 1914 filloi një ofensivë tjetër e madhe nga ana e grekëve. Armikut iu shkaktuan humbje të rënda. Në fushën e luftës mbeti i vrarë edhe komandanti i trupave greke kapiten Karasevdaja. Kundër ushtrive pushtuese greke dhe veglave të tyre brenda vendit, fteriotët nuk e pushuan asnjëherë luftën e armatosur. Midis tyre që u dalluan sidomos kundër reaksionarëve vorio-epirotë dhe që është plagosur në përpjekje me tâ, ka qënë Nuredin Kofina, i cili megjithëse mori pesë plagë, u thoshte bashkëfshatarëve që në rast se e linin fuqitë dhe nuk do të mundte të vazhdonte me tâ, ata t’i prisnin kokën e t’ja merrnin me vete në mënyrë qe vorio-epirotët të mos të identifikonin se cili ishte vrarë.
Në këtë kohë një delagacion nga Fterra shkon në Delvinë për të shprehur protestat e banorëve për veprat terroriste që kryenin bandat greke. Por komanda greke jo vetëm që nuk mori masa për të ndaluar terrorin, por ata i internoi në Korfuz. Fteriotët nuk i lëshuan pozicionet, por më 26 qershor 1914 forca të shumta greko-epirote çanë frontin nga Qafa e Dërrasës në Kuç dhe bënë rrethimin e Fterrës. Në këto kushte çeta e Fterrës në një sulm të fortë, çau rrethimin dhe u tërhoq. Fshati mbeti në duart e ushtarëve grekë dhe epirotë, të cilët e dogjën krejtësisht duke mos lënë asnjë shtëpi më këmbë. Familjet u shpërngulën në panik edhe nga gryka e Kuçit dhe shkuan fshatrave të Vlorës, pa drejtim, pa bukë, pa banesë, ku me dhjetra familje vdiqën nga sëmundje e epidemi të ndryshme që u shfaqën. Kështu fshati mbeti nën sundimin grek të ashtuquajtur “epirotë”, të cilët gjatë kësaj periudhe prenë krejtësisht dhe drurët frutorë të fshatit, midis tyre edhe mbi 1000 rrënjë ullinj.
Në gusht të vitit 1916 kur ushtritë greke u detyruan të tërhiqeshin, fteriotët u detyruan të kthehen përsëri në fshatin e tyre të zhuritur. Ajo ishte një skenë e mjerueshme që num mund të përshkruhet, sepse jo vetëm që nuk gjetën asnjë strehë, por u mungonte buka dhe në përgjithësi hanin lakra, krunde druri dhe koçkulla, se edhe gjënë e gjallë që kishin patur i shitën në kohën e mërgimit në fshatrat e Vlorës.
Populli i Fterrës, ashtu sikurse populli i tërë krahinave, me urrejtje të thellë e priti edhe okupatorin italian (1916-1920). Të dhënat dëshmojnë se nga Fterra mjaft persona kanë marrë pjesë drejpërdrejtë në përpjekje me pushtuesit italianë.
Pjesëmarrja në Luftën e Vlorës më 1920 ishte një ngjarje e rëndësishme dhe për historinë luftarake të Fterrës. Çeta vullnetare e Fterrës në qershor të vitit 1920 nën komandën e Xhafer Shehut, u nis për në Drashovicë për të luftuar kundër italianëve. Kjo çetë përbëhej nga këta persona : Xhafer Shehu komandant, Xhafer Mato, Jashar Mato, Adem Lona, Asllan Brinja, Huso Zhupa, Eshref Mita, Nimet Mita, Neim Zani, Mustafa Mehmeti, Xhevdet Braho, Ismalil Bezhani, Tahsin Elezi, Shaqo Mita, Ago Dusha, Mato Dusha dhe Kamber Brinja. Përveç këtyre ishin në ndihmë për mobilizim dhe furnizim të vullnetarëve edhe këta bashkëfshatarë që ishin në shërbim të xhandarmërisë: Jahja Mato, Shefqet Shkurti, Ismail Haxhi, Dervish Shkurti, Zylfo Malo, Kadri Gjoni, Xhafer Brinja, Mustehak Çallo, Xhemil Mehmeti, Abdul Mita. Me këtë luftë fteriotët treguan shëmbëllin e trimërisë dhe qëndruan atje për tre muaj rrjesht deri në çlirimin e plotë të qytetit të Vlorës.
Me ardhjen në fuqi të Ahmet Zogut në janar 1925, në Fterrë erdhën shume bashibozukë nën koamndën e Hysni Demës që ishte komandant i forcave të Jugut, të cilët i bastisnë fshatarët, i rrihnin dhe i torturonin dhe i interrnoi duke bërë njëkohësisht edhe çarmatimin e plotë. Në këtë kohë u internuan edhe dy bashkëfshatarë, njëri Tahsin Elezi në Krujë dhe tjetri Ismail Bezhani në Gjirokastër.
Me vendosjen e regjimit çifligaro-borgjez të Ahmet Zogut në Fterrë vazhduan të sundojnë marrëdhëniet në prodhim të bazuara në pronën private. Ato kryesisht ishin marrëdhënie të tipit kapitalist, të gërshetuara me marrëdhëniet e ekonomisë natyrale. Format klasore të shfrytëzimit feudal në këtë periudhë nuk ekzistonin dhe kjo përcaktohej nga mungesa e tokës brenda fshatit. Dega kryesore e ekonomisë ishte blegtoria dhe pas saj vinte bujqësia. Forcat prodhuese zhvilloheshin ngadalë. Mjetet e punës mbetën gjithënjë primitive - parmënda e drurit.
Diferencimi ekonomik shkoi gradualisht duke u bëre më i dukshëm,sepse një pjesë e fshatarëve shtuan t’ardhurat nëpërmjet bujqësisë, blegtorisë ose nëpunësisë. Por fshati në përgjithësi nga ana ekonomike ishte i prapambetur. Diferencimi ekonomok kishte shpure pak a shumë edhe në diferncimin shoqëror, sidoqofte feudalë ose kapitalistë në Fterrë nuk ka patur. Klasat kryesore ishin fshatarësia e varfër dhe fshatarësia e mesme. Shumica e fshatarëve me përpjekje të mëdha nuk siguronin dot as bukën e gojës. Edhe ata pak elementë të fshatit që me kursimet e tyre në vitet e fundit të rregjimit të Zogut ose gjatë okupacionit arritën të blinin nga një copë tokë në Delvinë e gjetkë, në të vërtetë në pjësën më të madhe e punonin vetë. Kuptohet se me ekzistencën e klasave të ndryshme ka ekzistuar dhe është zhvilluar dhe lufta e klasave e cila mori një zhvillim më të madh gjatë revolucionit popullor. Shtypja politike dhe varfëria e madhe që sundonte gjatë regjimit antipopullor të Zogut, kishte bërë që populli i Fterrës të ushqente urrejtje të thellë për atë regjim skllavërues.
Një zhvillim të mirë për fshatin pati edhe hapja e rrugës automobilistike Borsh-Fterrë-Kuç. Përpjekjet për hapjen e kësaj rruge filluan nga populli i krahinës së Kurveleshit të Poshtëm qysh në vitin 1925. Në vitin 1930 mundi të vinte në Fterrë makina e parë. Në fakt kësaj rruge i janë bërë sabotime e zikzake të mëdha nga konduktori (tekniku) i caktuar në atë kohë i quajtur Spiro Zbogo nga Dhërmiu.
Populli i Fterrës okupacionin fashist italian e priti me urrejtjen më të madhe dhe bile, të gjithë burrat e këtij fshati me të marrë vesh se ushtritë italianë më 7 prill po sulmonin bregdetin e Vlorës që të zbarkonin në Shqipëri, shkuan vullnetarisht në drejtim të Vlorës për të luftuar. Ku arritën afër katundit Kuç xhandarët e post-komadës së Kuçit i kthyen nga rruga duke u thënë se ushtria fashiste italiane kishte zbarkuar në të gjithë portet e Shqipërisë dhe se rrezistenca kundër tyre mori fund. Kështu ata u kthyen në fshat të pikëlluar nga kjo ngjarje e hidhur.
Ushtria fashiste italiane mbasi kishte zaptuar Shqipërinë, më 20 tetor 1940 sulmoi Greqinë, por brenda pak ditëve ushtria greke i detyroi ushtritë fashiste italiane të tërhiqeshin. . Duke menduar se grekët kishin për qëllim vetem të luftonin fashizmin dhe nuk kishin qëllim tjetër për aneksimin e krahinave tona, ardhjen e ushtrisë greke disa nga fshatarët tanë e pritën mirë. Por ata që mbanin mënd mirë mizoritë e grekëve në Fterrë në vitin 1914, ishin shumë të tronditur, sepse e dinin që shovenistët grekë ishin të pabesë. Dhe me të vërtet grekët posa erdhën shprehën hapët qëllimet e tyre okupuese, kështuqë gjithe populli filloi urrejtjen gati të njëllojtë si për fashistët italianë.
Në nëntor 1940 Fterrën e okupoi regjimenti i kavalerisë ndjekëse dhe regjimenti 48 i evzonëve, të cilët u përqëndruan në Fterrë, deri sa u ça fronti i Qafës së Dërrasës për në Kuç, kështu më vonë në Fterrë mbeti vetëm qëndra e mbrapavijës.. Furnizimi me ushqime mezi filloi t’u vinte mbas 15 ditësh. Gjatë kësaj kohe ushqimin e merrnin nga populli i Fterrës. Bletët dhe shpendët i shfarrosën mënjëherë, bagëtinë e hollë i muarrën me forcë, pastaj filluan nga bagëtitë e trasha (gjedhët). Këto gjoja i blente komanda por me dhrami (momedhë grekë) të çvleftësuara që u mbetën fshatarëve si letra në xhep. Mushkat që kishte fshati i morën pa asnjë shpërblim. Ushtarët prenë pemët frutore dhe ullinjtë të cilët i përdornin për dru zjarri dhe i digjnin pa kursim. Ushtritë greke shkatërruan të gjithë ekonominë e fshatit. Ushtria greke i grabiti popullit të Fterrës mbi 1000 krerë bagëti të imta, mbi 100 gjedhë, mbi 30 kafshë ngarkese, mbi 500 zgjoj bletësh, shpendët dhe bereqetin, dëmtuan gjithashtu mbi 1500 rrënjë pemë frutore agrume e ullinj etj. Të gjitha familjet në fshat i grumbulluan në disa shtëpi me qëllim që shtëpitë e tjera ti merrnin për ushtrnë. Edhe ashtu siç u grumbulluan nga dy tre familje në një dhomë nuk i linin të qetë se ushtarët grekë të uritur trokisnin te dera gjithë natën për të kërkuar ushqime. Populli këtë e ka shprehur në vargje:
“... Katër muaj natë e ditë,
Kërcet dera me dipshikë,
S’na zë gjumi asnjëçikë,
S’na lanë as bukë as kripë...”
U bënë viktimë të kësaj lufte dy bashkëfshatare nga bombardimet ajrore dhe artileria. Përveç këtyre dy viktimave, u vranë më vonë nga bombat e lëna nga grekët edhe 4 të rinj. Në prill të vitit 1941 grekërit u tërhoqën dhe vendin e okupuan përsëri fashistët italianë.
Është për tu vënë në dukje se gjatë okupimit nga ushtria greke ashtu edhe gjate okupimit fashist italain e nanzizmirt gjerman asnjë person nga fshati nuk u vu në shërbim të tyre kundër interesave të atdheut.
Fashizmi italian bashkë me nazizmim gjerman okupuan greqinë dhe vende të tjera të Ballkanit. Kur me këto okupime si dhe me shpalljen e luftës kundër Bashkimit Sovjetik u pa më qartë qëllimi i tyre për okupimin e gjith Europës, atëhere urrejtja e popullit të fshatit tonë për tâ u shtua më shumë.
Menjëherë kur Partia me krijimin e saj hodhi parullën për luftë kundër okupatorit për çlirimin e vendit, populli i fshatit Fterrë ishte gati i gjithë për tu organizuar në luftën kundër fashizmit. Kjo gatishmëri e të gjithë fshatarëve i dedikohej më tepër punës së bërë si në formë individuale, ashtu dhe në mbledhje të veçanta dhe në grupe edukative të organizuara nga ana e mësuesit të fshatit dëshmorit Hiqmet Dusha. Ai ishte revolucionar dhe me perspektivë të qartë në rrugën e vijën e Partisë Koministe Shqiptare.
Heroi i Popullit Mustafa Matohiti në muajin mars 1942 erdhi ilegalisht në Fterrë, në shtëpinë e dëshmorit Hiqmet Dusha, ku biseduan gjerë e gjatë mbi situatën e brendshme dhe të jashtme dhe për organizimin e luftës kundër fashizmit italian. Në këtë takim Mustafai u informua nga Hiqmeti mbi punën që ishte bërë në fshat deri në këtë kohë dhe gatishmërinë e fshatarëve për tu organizuar në luftë kundër okipatorëve. Bile Hiqmeti kishte bërë edhe mbledhje të fshehta me grupe fshatarësh.
Me takime të tjera të bëra ilegalisht me dëshmorin Hiqmet Dusha, Komiteti Qarkor i Gjirokastrës, kishte menduar që në Fterrë të bëhej një mbledhje më të gjithë popullin. Kështu në fillim të muajit korrik 1942, në Fterrë erdhën të deleguar nga Komiteti Qarkor i Gjirokastrës, të cilët mbasi muar kontakt më parë me Hiqmet Dushën, u provokua një mbledhje ditën e nesërme me të gjithë burrat që ndodheshin në fshat në vendin e quajtur Kroi i Bedrinit në fund të fshatit. Në mbledhje, Mbasi u pasqyrua situata e jashtme dhe sidomos organizimi i luftës kundër okupatorit, u pranua unanimisht organizimi i tyre për tu hedhur në luftë kundër armikut.Në këtë mbledhje u caktua edhe çeta vullnetare e fshatit me 25 vetë e udhëhequr nga Hiqmet Dusha dhe një këshill prej 5 vetash me kryetar Mehmet Çallon. Pas Konferencës së Pezës u riorganizua Këshilli Nacionalçlirimtar, duke u bërë zgjedhje të reja. Kjo mbledhje, në të cilën u tregua një unanimitet i të gjithë fshatarëve, u çmua shumë nga të deleguarit e Komitetit Qarkor të Gjirokastrës dhe u përdor si shëmbëll i mirë në fshtrat e tjera të Kurveleshit.
Më 11 nëntor 1942 postkomanda e Kuçit kishte arrestuar dy shokë komunistë nga Kuçi. Për të shpëtuar këta, njëkohësisht për të zhdukur nga qendra e Kuçit post-komandën dhe repartin e milicisë që ndodheshin atje, çeta e Kuçit e përbërë prej 50 vetash që ndodhen në fshat, sulmuan natën post-komandën, vranë brigadierin italian komandantin e postës njëkohësisht çarmatosën xhandarmërinë e milicinë që ndodheshin atje, duke liruar dhe dy komunistët qe ishin arrestuar. Kështu krahina e Kurveleshit të Poshtëm, qysh nga kjo datë mbeti zonë e lirë. Puna e partisë në këtë zonë bëhej më e organizuar, njëkohësisht këshillat nacionalçlirimtare dhe çetat e fshatit vepronin lirisht. Popullit të Fterrës i takonte të luante rolin e avanpostit të zonës së lirë nga ana jugore e Kurveleshit, të ndodhej në gatishmëri luftarake ditë e natë.
Çeta vullnetare e Fterrës në luftën e Gjormit që u bë në nëntor 1942, u nis për të marrë pjesë në luftime, por u kthye përsëri në rrugë kur mbërriti në Kuç, për arsye se aksioni artje kishte marrë fund dhe forcat fashiste ishin shpartalluar.
Në këtë kohë për Kurveleshin ishte akoma pengesë qendra e rrethit, e cila ndodhej në Gusmar, nënprefektura me aparatin administrativ, komanda e xhandarmëria dhe e milicisë. Megjithëqë ata nuk vepronin fare në zonën e Kurveleshit të Poshtëm. Nga ana e partisë u shtrua çështja për të goditur edhe qendrat e nënprefuktuarve, me qëllim që ti shpartallonin forcat e xhandarmërisë dhe të milicisë ashtu edhe aparatin administrativ dhe gjithe Kurveleshi të mbetej zonë e lirë. Mbasi u diskutua çështja, u vendos që më datën 27 nëntor 1942 të bëhej rrethimi i forcave të xhandarmërisë dhe të milicisë që ndodheshin atje. Të grumbulluara menjëherë të gjitha çetat e fshatrave dhe bashkë me to edhe një pjesë e çetës së Fterrës, të cilat mbasi bënë rrethimin, më datën 28 nëntor 1942, forcat e xhandarmërisë dhe te milicisë u detyruan të largoheshin dhe kështu gjithe rrethi i Krveleshit mbeti zonë e lirë. Në fillim të muajit nëntor 1942, një pjesë e çetës së Fterrës bashkë me çetën “Hajredin Tremishti” shkoi në Kurveleshin e Sipërm dhe qëndroi atje 5-6 ditë, për të përballuar një operacion që mendonin të bënin ushtritë fashiste italiane.
Kështu lëvizja nacionalçlirimtare në rrethin e Kurveleshit u forcua shumë dhe venin e vinin të deleguarit e paritisë të qarkut të Gjirokastrës dhe Vlorës, bëheshin mbledhje të organizuara dhe të lira, filloi një punë e rregullt edukative si në fshatin e Fterrës, ashtu edhe në fshatrat e tjera të Kurveleshit. Nga ana tjetër Këshilli nacionalçlirimtar u forcua shumë, sepse u krijua edhe këshilli krahinor si organ më i lartë që drejtonte dhe i ndihmonte.
Më 26 janar 1943 erdhi në Fterrë çeta “Hajredin Tremishti. Këtu u bisedua gjërë e gjatë për të sulmuar fashistët italianë që ndodheshin të vendosura në post-bllokun e Borshit. Edhe çeta vullnetare e Fterrës prej 30 vetash u tregua e gatshme që sulmi të bëhej. Kështu sulmi u bë natën dhe vazhdoi deri në mëngjezin e datës 27 janar 1943. Në këtë luftë Fterra la dëshmorin e parë të saj, djaloshin 17 vjeçar Fuat Mato, i cili mori, pjesë në sulm pa pëlqimin e shokëve, me qënëse ishte i vogël në moshë.
Rreth gjestit të tij heroik u thurrën shumë këngë :
... E zeza natë e janarit,
Në psotbllok plasi zjarri,
Kush u hodh në flak i pari,
Djali i vogël i Jasharit,
Fuati petrit i malit,
Ju ndez gjaku rrënjëdalit...”
Në varrim foli Hiqmet Dusha, i cili u betua mbi varrin e tij se do t’ia merrnin hakun dhe bëri që rinia e fshatit të revoltohej dhe të tregohej e gatshme për të marrë pjesë aktive në luftë kundër fashizmit italian. Në varrimin e tij mori pjesë edhe sekretari i komitetit te partisë të krahinës së Kurveleshit poetin dëshmor Memo Meto nga Kuçi, i cili ka shkruar për Fuatin edhe një vjershë :

... Në Ixuar u hap lufta atë natë,
Dhe në Fterrë ulërima, një mandatë,
Plot me lot e ulërimë gjithë fshati,
Sillej trupi luftëtarit Fuat Mati.
...
Që nga turma del një grua me tumane,
Po del nëna e Fuatit një spartane,
U flet shokëve dhe shoqeve krenare,
Siç e kanë zakon nënat shqiptare.
Dhe u thotë: Për Fuatin mos vajtoni
Dhe për ngushëllim tek mua mos nxitoni,
Se si djalin tim Fuatin këtë herë,
Fashizmi do të na vrasë dhe të tjerë.
Dhe më të vërtetë në luftimet e më vonëshme u vranë shumë e shumë të tjerë. Mbas tre ditësh erdhi në Fterrë rinia e fshatrave të Kurveleshit të udhëhequr nga dëshmori Birçe Sinemati nga Kuçi (Gëzimi) i cili mbi varrin e Fuatit mbajti një fjalim të zjarrtë, që i ndezi flakë zëmrat e rinisë të krahinës së Kurveleshit. Mbi varrin e Fuatit foli dhe vëllai i tij Turhan Mato, i cili më vonë ra edhe vet dëshmor. Rinia e Kurveleshit u betua mbi varrin e Fuatit se do të organizohej në çeta partizane dhe se do t’ja merrte hakun Populli i Fterrës në këtë kohë ishte i bashkuar dhe pa asnjë përçarje të hapët ose rrymë tjetër politike në fshat.
Në muajin shkurt 1943 Fterra dërgoi përfaqësues në mbledhjen që u organizua në katundet Kuç e Progonat të Kurveleshit për pajtimin e gjaqeve. Këto mbledhje ishin organizuar nga Komiteti Qarkor i Gjirokstrës dhe vendimet e marra patën rëndësi të madhe, pse nuk u bë asnjë krim për hakmarrje gjatë gjithë kohës së luftës.
Fashizmi italian, me qëllim që të godiste organizimin e luftës nacionalçlirimtare në Kurvelesh, vepronte me çdo mjet, duke dërguar spiunë të fshehtë dhe njëkohësisht filloi të aktivizonte njerëz nga krerët e “ballit kombëtar”.
Në muajin shkurt 1943 zbulimi italian dërgoi në Kurvelesh një oficer të Simit, gjoja sikur ai ishte arratisur për t’u bashkuar me çetat partizane. Shokët e Kuçit këtë e sollën me vete në shtëpinë e dëshmorit Hiqmet Dusha. Mbasi italainët përgatiteshin për të bërë një operacion në Kurveleshin e Poshtëm, donin të zbulonin forcat partizane që ishin atje në çeta dhe të mësonin se ku i kishin bazat. Ky oficer mundi të mësonte gjendjen dhe përgatiti një letër, të cilën ia dha një fshatari nga Kuçi, që ta postonte në Himarë për një qytet në Itali që nuk ekziztonte dhe që ajo letër do të binte menjëherë në dorë të zbulimit italian në Vlorë. Po kjo letër u kap nga ana e shokëve. Në letër thuhej: “ Ndodhem karshi ishillit të Korfuzit rreth 20 km në thellësi nga bregdeti. Këtu ka portokalle dhe ullinj... më poshtë thoshte : “ Më propozojnë të fejohem me një vajzë po unë nuk bindem. Megjithëkëtë, që fejesa të dalë me sukses më duhen 2000 lireta të cilat i pres të mi dërgoni sa më parë”. Dmth se në Kurvelesh kishte komunistë dhe pro fashistë dhe se ai nuk bindej të bashkohej me të vërtet me partizanët dhe për të kryer operacionin e Kurveleshit duheshin 2000 forca fashiste. Spiuni i cili dinte të gjitha bazat, njëkohësisht njihte të gjithë shokët e lëvizjes dhe të çetave partizane, u çarmatos dhe njëkohësisht u vendos ekzekutimi i tij.
Disa ditë më vonë, në fillim të muajit mars 1943, erdhi në Fterrë nga fshatrat e Kurveleshit të Sipërm (Golem) eksponenti i ballit kombëtar për qarkun e Gjirokastrës Ismail Golemi. Në këtë kohë në Fterrë u ndodh rrastësisht edhe komunisti Birçe Sinemati nga Kuçi. Në një mbledhje që u bë në fshat Ismail Golemi predikonte se fashizmi italian në këtë kohë ishte i fortë dhe nuk duhej luftuar kundër tij, pse do të merrej më qafë populli, si me vrasje, djegie, persekutime etj dhe se nuk duhej vajtur kotë pas komunistëve. Në këtë mbledhje u demaskuan thëniet e tij në mënyrë të vendosur dhe të gjithë burrat e fshatit përkrahën vijën e partisë dhe atë të frontit nacionalçlirimtar. Ai të nesërmen u largua në drejtim të Golemit pa patur asnjë rezultat në misionin e tij që i ishte ngarkuar nga fashizmi italian.
Në muajin mars 1943 vijnë në Ftërrë nga Saranda Ismail Radovicka po ashtu edhe Xhevdet Kofina nga Fterra, Ismail Radovicka paraqitet si i arratisur. Ismaili dhe Xhevdeti duke patur me vehte edhe Qemal Mehmetin nga Fterra, shkojnë në shtëpinë e Mehmet e Hiqmet Dushës për të biseduar. Megjithëse ata kishën mësuar mbi gjendjen e fshatit se që të gjithë pa përjashtim ishin të lidhur me frontin nacionalçlirimtar, në këtë takim ata bënë një propozim që në Fterrë të krijohet edhe një çetë nacionaliste, por ky propozim nuk u pranua, sepse populli ishte bashkuar me frontin nacionalçlirimtar.
Në prill të vitit 1943 italia fashiste përgatitej për të kryer një operacion në Kurveleshin e Poshtëm, mbasi kjo krahinë që ishte çliruar plotësisht u kishte dalë jashtë kontrollit të tyre 6 muaj më parë dhe i sillte një dëm të madh italisë fashiste. Çeta vullnetare e Fterrës në këtë kohë e pagëzuar me emrin e dëshmorit Fuat Mato, me gjithë burrat e fshatit qëndronte në pozicione dhe ne vëzhgim në fshatin e vjetër të Borshit dhe në Bërdë, mbasi forcat italiane që ishin përqëndruar në Ixuar të Borshit, mund të sulmonin Fterrën në çdo kohë dhe nuk duhej të gjenin popullin në befasi.
Komanda e ushtrisë fashiste italiane në pragun e operacionit, më 12 prill 1943 hodhi fletushka (shpallje) me anën e aviacionit duke ftuar popullin që të qëndronte i qetë në fshatrat e tyre se ushtria fashiste vinte në Kurvelesh për ndjekjen e komunistëve dhe nuk do të ngiste popullin, as që do të bënte ndonjë dëm. Më 13 prill 1943 ushtrua fashiste italiane organizoi një sulm të përgjithshëm e të pabesë. Fterra u sulmua nga dy drejtine, një kolonë vinte nga mali dhe tjetra rrugës automobilistike nga Borshi. Si rezultat i këtij operacioni u dogjën më shumë se 30 shtëpi, dmth një e treta e shtëpive të fshatit. Disa fteriotë deri diku të moshës së kaluar u arrestuan dhe u muarrën me vete nga okupatorët duke i kosideruar “rrebelë komunistë” dhe u shpunë në kampin e përqëndrimit në Vlorë. Ky operacion vandal zgjati vetëm një ditë dhe të nesërmen sitiuata u muar përsëri në dorë nga çetat partizane, kështu ushtrua fashiste u zhduk nga krahina një herë e përgjithmonë. Por në këtë rast ushtritë italiane e damkosëmn veten e tyre me një njollë pabesie e turpi në këtë operacion dhe popullin shtoi më shumë urrejtjen kundër tyre.
Mbas operacionit armiku dërgoi në Kurvelesh prefektin e Gjirokastrës Rasim Babameton, agjentin kryesor të tyre, i shoqëruar nga një farë Riza Kardhiqi dhe trimi i tij, i cili kishte marrë me vete shuma të mëdha të hollash për t’ua shpërndarë personave që ishin dëmtuar nga operacioni, sidomos atyre që iu ishin djegur shtapitë dhe kishin mbetur pa strehë. Në këtë rast ai donte të dilte si mirëbërës dhe të zbuste popullin që ishte revoltuar pa masë dhe kishte fituar urrejtjen më të madhe kundër fashizmit. Gjatë udhëtimit të tij Rasim Babameto që vinte nga rruga e Borshit qëndroi në katundin tonë në Fterrë, për t’u gdhirë e njëkohësisht të bënte mbledhje e tu fliste fshatarëve për keqardhjen dhe tu afronte ndihmën e derguar nga fashizmi nëpërmjet tij.
Ishte data 19 maj 1943. Atë ditë në Fterrë u ndodh rastësisht edhe Mustafa Matohiti, i cili duke u paraqitur si mësues i fshatit Çorraj së bashku me Hiqmet Dushën mësues i fshatit Fterrë, shkuan që të dy mbasdarke në shtëpinë ku ishin mbledhur fshatarët dhe prefekti. Më parë dërguan atje dy shokë aktivistë dhe i njoftojnë burrat e fshatit që ndodheshin në mbledhje me prefektin, që t’i prezantonin këta si mësues të fshatrave që përmëndëm, njëkohësisht asnjë nga fshatarët të mos ngrihej më këmbë kur të shkonin ata. Dhe kështu ndoshi. Këta të dy shkuan atje dhe u ulën në fund të shtëpisë. Duke dëgjuar pallavrat e prefektit, i cili i quante komunistët të shitur te Moska, përçarës e tradhëtarë e pa moral, Mustafai u ngrit dhe e goditi rëndë prefektin duke u thëne : ju jeni njerëz të shitur te fashizmi e pa moral dhe jo komunistët. Ju po vini me të hollat e fashizmit për të gënjyer popullin, ndërsa komunistët janë bij të popullit që luftojnë për çlirimin e atdheut. Kështu prefekti nuk gjeti asnjë mbështetje, por vetëm u demaskua publikisht përpara popullit. Bile fshatarët i thanë atë natë prefektit se operacioni në krahinën e Kurveleshit ishte kryer me dijeninë e tij si prefekt, por ai tha se nuk e kishin pyetur sepse ushtritë fashiste për operacionin kishin ardhur nga Vlora, por ai pranoi se ishte marrë aprovimi i tij dhe kishte dijeni të plotë për operacionin që kishin kryer ato ditë ushtritë fashiste italiane në krahinën e Zagorisë.
Të nesërmen prefekti u nis e shkoi në katundin Kuç, por e njëjta gjë i kishte ndodhur edhe atje, duke mos gjetur asnjë mbështetje dhe u kthye e iku menjëherë pa i dalë në krye misionit që i ishte ngarkuar, duke patur frikë se mos e rrihte populli i revoltuar dhe i mbushur plot me urrejtje të madhe për fashizmim italian dhe bashkëpunëtorët e tij.
Pas operacionit të prillit 1943 si refleks i presioneve të armikut u shfaqën pikëpamje të shtrembëra e të dëmëshme për luftën nacionalçlirimtare, të cilat synonin në rivendosjen e aparatit të vjetër, por këto u hodhën poshtë nga populli si krejtësisht të pa pranueshme.
Çeta vullnetare e Fterrës në këtë kohë ishte mobilizuar dhe rrinte në gatishmëri të plotë në çdo ditë e në çdo natë qëndronte në pozicione në kufi me katundin Borsh për të mbrojtur nga ndonjë e pa pritur nga ushtria italiane, e cila ndodhej e dislokuar në katundin Borsh e mund të sulmonte në çdo kohë.
Çeta vullnetare “Fuat Mato” e Fterrës, në fillim të muajit maj 1943, bashkë me çetën e Kuçit, u nis dhe shkoi në Kurveleshin e Sipërm në Gusmar, prej andej zbritën në Vërmik të Vlorës për tu ardhur në ndihmë forcave partizane në Vlorë dhe Mallakastër, por prej andej me urdhër u kthye përsëri në fshat dhe qëndroi atje në gatishmëri të plotë, sidomos në drejtim të katundit Borsh ku ndodheshin ushtritë fashiste italiane.
Në fillim të muajit gusht 1943 një pjesë e çetës vullnetare të Fterrës së bashku me ata të Kuçit shkuan në Kurveleshin e sipërm, Gusmar, Progonat, Golem, Zhulat e Fushëbardhë. Nga Fushëbardha për gjithë natën shkuan në Vaun e Dafinës në katundin Kalasë të Delvinës, mbasi u informuan se atje të nesërmen do të behej një mbledhje e Ballit Kombëtar me krerët e tij. Komiteti Qarkor i Partisë të Gjirokastrës urdhëroi që çetat tona të ndodhëshin atje qysh në orët e para të mëngjezit. Me vajtjen e forcave tona dhe të shokëve te partisë ( me çetat ishte dhe sekretari i komitetit të partisë të Kurveleshit Memo Meto) , me diskutimet dhe debatet që u bënë gjithë ditën, mbledhja e organizuar nga ballistët dështoi plotësisht dhe të gjithë forcat që ata patën me vete, bile edhe një kompani xhandarmërie, u bashkua me forcat partizane, ndërsa eksponentët e ballit kombëtar me në krye Koço Mukën u larguan me turp për në Delvinë dhe Gjirokastër të dëshpëruar në kulm se nuk patën sukses në këtë mbledhje.
Deri në muajin korrik 1943 në fshatin Fterrë nuk kishte organizatë bazë (celulë) partie, por komunistët e këtij fshati të cilët drejtonin tërë aktivitetin e lëvizjes nacionalçlirimtare në fshat, bënin pjësë në organizatën e partisë (celulën) në Kuç. Kështu që me urdhër të Komitetit Qarkor të Partisë Gjirokastër, u vendos si për shumë fshatra të Kurveleshit, edhe në Fterrë të krijohej organizata bazë e partisë (celula).
Në fund të muajit korrik 1943 mbledhja e organizatës bazë të partisë (celulës) u bë për herë të parë në Fterrë në shtëpinë e Shaban Mitës. Në këtë kohë kishte katër komunistë : Mehmet Dusha, Shaban Mita, Bilal Dusha dhe Eqerem Kofina. Si sekretar i organizatës bazë të partisë (celulës) u ngarkua Mehmet Dusha, i cili kryente edhe funksionet e komisarit të çetës vullnetare të Fterrës.
Organizata bazë e partisë (celula) në këtë kohë udhëhiqtë jetën politike të fshatit, organizonte aksione, mobilizonte çetën, bëntë alarmë, zhvillonte tema mbi situatën politike, drejtonte hartimin dhe shpërndarjen e kominikatave, zhvillonte aktivitete në terren dhe bashkëpunonte me organizatat e tjera të Partisë dhe sidomos me atë të Kuçit.Roli i orgnizatës bazë të partisë (celulës), në këtë kohë në fshat njihej nga të gjithë dhe në mënyrë të pakundërshtueshme.
Organizata bazë e partisë (celula ), nëpërmjet këshillit nacionalçlirimtar dhe organizatave të tjra antifashiste, mobilizonte të gjithë fshatarët për realizimin e detyrave luftarake, ekonomike e organizative të fshatit. Kjo organizatë drejtontë këshillin nacionalçlirimtar të fshatit që luante roline tij si organ i vetëm i pushtetit dhe të kryente detyrat kryesore në ndihmë të luftës nacionalçlirimtare dhe detyra të tjera për administrimin e vendit. Strehonte forcat partizane dhe ndihmonte ato me çdo mjet si me ushqime, veshëmbathje, etj. Kështu fshati u bë një mbështetje e fuqishme dhe e sigurtë për strehimin e sigurimin e forcave partizane që vinin nga drejtime të ndryshme.
Organizata bazë e partisë (celula) aktivizoi organizatën e rinisë antifashiste dhe më vonë atë të rinisë komuniste e cila në fillim kishte një numër të kufizuar anëtarësh, më vonë ajo u zgjerua dhe dha një ndihmë të madhe ne kryerjen e detyrave që i ngarkoheshin. Kjo organizatë vinte gjithënjë duke u rritur. Ajo ishte krahu i djathtë i organizatës bazë të partisë (celulës) dhe luante nje rol të rëndësishëm në jetën e fshatit, e cila përveç detyrave të ngarkuara, organizonte edhe shfaqie të ndryshme me karakter politik dhe patriotik. Organizata bazë e partisë (celula) në fshat kishte organizuar grupet edukative me aktivistët dhe aktivistet më të mirë në fshat., grupe të cilat kryenin një punë të madhe me banorët e fshatit.
Gjatë muajit gusht 1943 në Fterrë erdhën njëri pas tjetrit përfaqësuesit kryesorë të organizataës tradhëtare të Ballit Kombëtar si nga Vlora, Gjirokastra dhe Tirana si Kudret Kokoshi, Skënder Muço, Azis Çami, Hysni Lepenica, Abdulla Rami, Zenel Gjoleka, Idriz Jazo etj. të cilët bënin presion ideologjik e politik për ti tërhequr fshatarët e Fterrës me vete. Në këtë muaj forca të mëdha fashistë italianë kishin ardhur në katundin Borsh, ato bënin presion se do të kryenin një operacion të rëndë kundër fshatarëve tanë. Këtë e kishin përgatirur me qëllim për panik që populli të frikësohej e të bashkohej me organizatën tradhëtare të Ballit Kombëtar. Në këtë situatë të gjithe forcat e çetës vullnetare të fshatit dhe të gjithë burrat e tjerë që ishin të armatosur ndodheshin në vijën e frontit në Qafën e Rrëmullës dhe në Breg të Borshit. Me ardhjen e këtyre eksponentëve të Ballit Kombëtar gjatë gjithë muajit ishte e nevojshme në të gjithë rastet që shokët e partisë të ktheheshin nga vija e frontit për në fshat, për ti demaskuar këta të Ballit Kombëtar dhe reaksionarë të tjerë.
Diskutimet bëheshin me ta në mbledhje të hapta me popullin, megjithëqë ata kërkonin të formoheshin komisione me përfaqësues nga të dy palët dhe jo mbledhje publike. Por në sajë të punës edukative të organizatës bazë të partisë(celulës) në fshat i gjithë populli mbajti qëndrim të drejtë dhe kërkoi mbledhje të hapura publike dhe jashtu u bë. Në këto mbledhje nuk u pranuan thirrjet e përfaqësuesve të ballit kombëtar, por u demaskuan ata dhe manovrat e tyre dhe në fund të çdo mbledhje si përgjigje u tha atyre se po të donin bashkim, të shkriheshin forcat e tyre brenda forcave partizane dhe të luftonin edhe ata kundër fashizmit italian në vijën e frontit. Ata nuk pranuan dhe më në fund u detyruan të largoheshin me turp nga fshati në të gjithë rastet, pa mundur të tërhiqnin me vete asnjë person. Bile populli iu tha atyre se nuk kishin kohë të bisedonin me ta, as të ndiqnin pallavrat e tyre sepse dukej qartë që ata, nuk mund të luftonin kundër aleatëve të tyre, fashistëve italianë.
Më datën 8 shtator 1943 shtabi i zonës së parë operative dhe komiteti krahinor i partisë, njoftojnë menjëherë sekretarin e organizatës bazë të partisë(celulës) se Italia fashiste kishte kapitulluar, prandaj të gjitha forcat e çetës vullnetare të Fterrës e të tjerë fshatarë që ishin të armatosur, të niseshin mënjëherë në drejtim të Bregdetit, Himarë, Sukë -,Portopalermo dhe Piqeras-Sarandë për të marrë në dorëzim vendkomandat që kishin patur italianë në atë zonë. Menjëherë në mbremje u bë alarm dhe gati të gjithë forcat prej 55 veta u nisën në drejtimin Himarë-Sukë- Portopalermo dhe Piqeras-Sarandë, me urdhërin e shtabit të zonës së parë operative, të cilët së bashku me forcat të tjera partizane morën në dorëzim më datën 9 shtator 1943 të gjitha pikat e caktuara.
Në një letër që dërgonte në fshat Zenel Gjoleka më datën 8 shtator 1943, bënte thirrje të organizoheshin menjëherë në Fterrë forca në emër të Ballit Kombëtar dhe të niseshi në drejtim të Delvinës mbasi do të merrnin në dorëzim nga italianët materialet dhe depot me armë e ushqime, njëkohësisht do të krijohej aparati shtetëror nën drejtimin e ballit kombëtar. Por kjo thirrje e ballit kombëtar nuk pati përkrahje nga populli.
Çeta e Fterrës dhe fshatarët e tjerë që u nisëm në drejtimet që u përmëndën më sipër morën pjesë aktive për zbatimin e direktivave të komitetit qarkor të partisë Gjirokastër dhe në zbatimin e urdhërit të shtabit të zonës parë operative Vlorë-Gjirokastër, për çarmatimin e forcave fashiste italiane dhe marrjen në dorëzim të depove që ndodheshin në Sarandë e gjetkë, për tërheqin e sendeve ushqimore dhe të materialeve të tjera nga depot e Sarandës dhe krijimin e bazave në Krizë (Borsh), Fterrë e sidomos ajo e Kuçit që ishte depua kryesore me të gjithë llojet e materialeve.
Rreth datës 20 shtator 1943, forcat gjermane me dy motoskafe erdhën nga Korfuzi dhe tentuan të zbarkonin në portin e Sarandës, ku një pjesë e tyre zbritën në tokë. Çeta vullnetare e Fterrës bashkë me forcat e tjera partizane hapën zjarr dhe luftuan me ta ku mbetën të vrarë tre gjermanë dhe u plagosën dy të tjerë, kurse 16 u zunë robër dhe u dërguan në katundin Kuç.Një pjesë e çetës së Fterrës që ndodhej në Sukë-Portopalermo bashkë me forcat e tjera partizane hapën zjarr me artileri kundër një autokollone që vinte nga Vlora në drejtim të Himarës. Autokollona nga kjo goditje u detyrua të tërhiqej përsëri në drejtim të Vlorës.
Mbas disa ditësh, forca të mëdha gjermane të ardhura nga Greqia, sulmuan në drejtime të ndryshme. Një pjesë e çetës vullnetare të Fterrës u vendosën bashkë me forcat e tjera partizane në pozicione në Qafën e Muzinës dhe atje armiku me forca të mëdha duke përdorë avacionin dhe artilerinë mundi të përparojë dhe të okupojë Qafën e Muzinës dhe mandej, si okupuan dhe Sarandën, u nisën në drejtim të Qafës se Gjashtës, Shënvasisë dhe Borshit. Çeta vullnetare e Fterrës bashkë me forcat e tjera partizane u tërhoqën duke luftuar dhe zuri pozicione në Kalanë e Borshit. Atje u bë një qëndresë e fortë. Armiku dërgoi forca të mëdha nga ana e malit të Konjakut ( Qafa e Frashërit) në drejtim të Gostiles dhe Qafë Rrëmullës të malit të Fterrës. Në këtë mënyrë më datën 1 tetor 1943 çeta e Fterrës bashkë me forcat e tjera partizane u tërhoqën nga Kalaja e Borshit.
Në këtë situatë në Fterrë më 1 tetor 1943 u bë mbledhja e shtabit operativ të zonës Vlorë-Gjirokastër dhe atje u vendos që disa forca partizane dhe pjesa më e madhe e çetës së Fterrës nën drejtimin e Mustafa Matohitit, të bëntë rezistencë në Bërdë të Fterrës, disa forca të tjera të çetës së Fterrës, së bashku me disa forca të tjera u vendosën që të rezistonin në Qafën e Rrëmullës e Gostile, ndërsa çeta “Koto Hoxhi” me shokun Temo Vasi në krye dhe bashkë me ta edhe çeta territoriale e Kuçit të vendoseshin në Qafën e Veize mbi Lug të Fterrës.
Në Bërdë u vendos edhe një top 75/13, i cili u vu në veprim direkt nga shoku Mustafa Matohiti. Artileria dhe zjarri i armikut më 2 tetor 1943 shtoheshin vazhdimisht. Aeroplanet gjermanë bombardonin pozicionet tona pa pushim dhe ushtritë naziste gjermane vazhdonin të përtëritnin sulmet me forca të shumfishuara derisa më në fund ata çanë frontin nga Qafa e Rrëmullës dhe mali i Gostiles. Forcat partizane dhe çeta e Fterrës luftuan në mal të Gostiles në Rrëmullë dhe në Bërdë por në mbrëmje u detyruan të tërhiqeshin nga këto pozicione. Në Bërdë mbeti i vrarë edhe një partizan nga katundi Golem. Atë ditë në mal të Fterrës, kufi me malin e Golëmit në pozicionin që kishte zënë dhe në luftime të ashpra me gjermanët, u vra komisari i çetës “Koto Hoxhi”, shoku Temo Vasi dhe pesë vetë nga çeta e Kuçit.
Mbasi çeta e Fterrës dhe forca të tjera partizane u tërhoqën nga Bërda dhe Qafae rrëmullës, fshatarët morën masa për të tërhequr nga shtëpitë çfarë të mundnin. Gra, fëmijë e pleq u larguan nga fshati dhe u fshehën nëpër shpella, duke strehuar edhe partizanët e sëmurë dhe të plagosur. Fashistët gjermanë posa pushtuan fshatin dogjën, prishën e shkatërruan çdo gjë që gjetën përpara dhe me artileri dhe mitrolozë goditën lartë pyjet e shkëmbinjtë, njëkohësisht grabitën kafshët,bagëtinë e gjithçka gjetën. Nga banorët e Fterrës gjatë këtij operacioni u vra nga gjermanët një grua dhe u plagos djali i saj i vogël.
Organizata bazë e partisë (celula) në fshat,pas operacionit bëri mbledhjen e saj dhe vazhdoi punën për mobilizimin e masave, forcimin e këshillit nacionalçlirimtar, organizatën e rinisë, të gruas dhe të frontit nacionalçlirimtar, në luftë kundër okupatorit të ri,nazizmit gjerman dhe tradhëtarëve të vendit, që u bashkuan hapët me nazizmin gjerman.
Edhe në këtë situatë çetës së Fterrës i ra përsëri barra e rëndë për të qëndruar në mënyrë të vazhdueshme në drejtim të fshatit Borsh se mos gjermanët i zinin në befasi në fshat me që ato ndodheshin të dislokuara në katundin Borsh dhe mund të vinin në çdo kohë në fshat.
Në muajin dhjetor 1943 sekretari i organizatës bazë të partisë (celules) të fshatit, shoku Mehmet Dusha u largua definitivisht nga fshati mbasi u caktua nga partia komisar politik i batalionit “Dëshnica” në grupin e V-të Përmet. Si sekretar i orgabizatës bazë (celulës) në fshat, në vend të tij, pas operacionit të dimrit u caktua shoku Safet Memi.
Nga fundi i muajit dhjetor 1943 forcat e Ballit Kombëtar me ndihmën e ushtrisë naziste gjermane erdhën në Fterrë dhe kërkonin që të mobilizonin fshatarët dhe ti tërhiqnin me vete. Organizata bazë e partisë (celula) në fshat paralizoi çdo veprim të tyre, mobilizoi fshatarët dhe nuk lejoi të kalonin në anën e tyre. Në fillim të muajit janar 1944 u zhvillua operacioni i madh i gjerman i dimrit. Edhe këtë operacion çeta e Fterrës bashkë me forcat e tjera partizane e priti me luftë, por mbasi ushtria naziste gjermane mundi të hyjë në fshat të shoqëruar edhe nga bashibozukët e ballit kombëtar, prishën përsëri fshatin, dogjën, grabitën dhe shkatërruan çdo gjë. Në këtë operacion u vranë nga gjermanët një djalë i ri që ishte duke ruajtur bagëtinë po ashtu edhe një burrë e një grua në moshë të kaluar.
Me udhëzimet e organizatës bazë (celulës) në fshat,kundër armikut u mbajt qëndrim i vendosur luftarak dhe njëkohësisht u strehuan e u fshehën partizanët e sëmurë dhe të plagosur , u dhanë partizanëve ndihmë të pa kursyer, duke shfaqur në këtë mënyrë solidaritetin e tyre.
Një rast tipik është ai i plakut të verbër të quajtur Shaqo Mita i cili për të fshehur partizanin e plagosur që të mos binte në duart e ballistëve, kur këta shkuan në shtëpi, e paraqiti partizanin sikur ishte gruaja e tij e sëmurë dhe kështu ballistët nuk mundën t’a diktonin. Mbasi ballistët u larguan nga shtëpia e tij, atë moment Shaqua e nxorri partizanin nga penxherja dhe e fshehu në një vend të sigurtë. Mbasi e shpëtoi partizanin, plaku më vonë i ngriti një këngë ballistit që e kontrolloi në shtëpi, duke i thëne :
“... O Safet ore Safet,
O i shituri për jetë,
Për një bukë e një baqetë,
... O Safet Shehu more
Partizani në qoshe
Të plasën syt e s’e pe...”

Forcat e Ballit Kombëtar, 8 familjet e fshatit tonë që banonin në mal në kufi me fshatin Tatzat, i shpërngulën me forcë prej andej dhe iu nisën për në fshat nëpër një borë të madhe me familje e plaçka ngarkuar, me qëllim që këta të mos strehonin parizanët gjatë dimrit ose edhe më vonë në rast se partizanët do të kalonin malit.
Ushtria gjermane dhe forcat mercenare të Ballit Kombëtar u largaun nga fahati, populli i Fterrës zbriti nga malet e shpellat dhe e gjeti fshatin të shkatërruar e të djegur. Edhe ajo pak pasuri që iu kishte mbetur nga operacionet e mëparëshme u grabit nga nazistët gjermanë dhe tradhëtarët e vendit.
Pikërisht në këtë situatë kaq të rëndë forcohet edhe më tepër presioni ideologjik, politik i organizatës tradhëtare të Ballit Kombëtar e cila kishte për qëllim që me çdo kusht të shkëpuste Fterrën nga fronti nacionalçlirimtar dhe ta përdortë këtë si shëmbëll për të përçarë edhe fshatrat e tjera të zonës së lirë të Kurveleshit. Eksponentët e Ballit Kombëtar që nga Zenel Gjoleka, Idriz Jazo etj, nuk lanë mjet pa përdorur për tja arritur këtij qëllimi që nga premtimet demagogjike, njohjet personale, kërcënimet dhe çdo metodë tjetër kompromentuese. Ata synuan që në Fterrë të bënin me vete persona të moshuar me të cilët kishin njohje personale. Sidomos gjatë operacionit të dimrit, u përpoqën të kompromentonin e të shfrytëzonin influencën e tyre si dhe të nëpunësve që kishin braktisur administratën, intelektualëve dhe elementëve të tjerë, të cilët nuk kishin formuar plorësisht bindjet në fitoren e luftës nacionalçlirimtare ose që paraqiteshin të lëkundur në këtë kohë.
Duke bërë analizën e ngjarjeve që u zhvilluan gjatë dhe pas operacionit të dimrit 1943-1944 në Fterrë, mund të nxirren këto konkluzione kryesore :
1.- Gjatë operacionit të fëshitrë të dimrit 1943-1944 çeta e Fterrës u rezistoi me armë në dorë pushtuesve nazistë dhe bashibozukëve të ballit bombëtar. Populli përkrahu me çdo mjet luftëtarët e lirisë - partizanët dhe ndau me ta kafshatën e gojës. Populli u rezistoi sakrificave të mëdha e vuajtjeve të panumërta dhe nuk u dorëzua tek gjermanët e ballistët.
2.- Për shkak të presionit të fuqishëm ideologjik, politik, ekonomik e psikologjik të organizatës tradhëtare Ballit Kombëtar, sidomos te një pjesë e nëpunësve të ish inteligjencës dhe për shkak të mos kuptimit si duhet të politikës së partisë, të mungesës së vendosmërisë në fitore etj, u krijua një tronditje e përkohshme në unitetin e popullit të Fterrës rreth frontit tacionalçlirimtar që ishte pasojë e zhvillimit të luftës së klasave. Por kontradiktat u zgjidhën shpejt, pa kaluar në vëlla-vrasje. Kjo i dedikohet punës së madhe që bëri organizata bazë e partisë (celula) në fshat, e ndihmuar nga komiteti i partisë për krahinën dhe komiteti qarkor i partisë për Gjirokastrën.
3.- Pas kësaj ngjarje, e cila nuk vazhdoi veçse pak ditë, uniteti i popullit të fshatit tonë rreth frontit nacionalçlirimtar u forcua edhe më shumë, gjë që u vërtetua në operacionin e qershorit të 1944 në të cilën populli i Fterrës qëndroi i vendosur dhe i patundur gjer në çlirimin e plotë të Shqipërisë.
Sipas udhëzimeve te komitetit të partisë për krahinën e Kurveleshit nga muaji janar 1943 në Fterrë filloi marrja sistematike e lajmeve të brendëshme e sidomos të jashtmë që merreshin nga një radio me bateri. Për këtë punë, nëpërmjet Hiqmet Dushës, ishte ngarkuar aktivisti i levizjes nacionalçlirimtare, Shaban Mita i cili më vonë ndihmohej edhe nga shoku Ismet Elezi. Më vonë, sidomos nga gushti 1943 dhe më pas ky aktivitet, nën udhehëqin e organizatës bazë të partisë ( pas krijimit të saj në fshat) e sipas direktivave nga lartë u zgjerua edhe më shumë si për ngjarjet e lajmet edhe për dërgimin e tyre në Kuç nga ku shpërndaheshin në fshatrat e tjera dhe në brigadat. Kjo punë nën udheheqien e partisë vazhdoi deri në çlirimin e plotë të vendit. Veç kësaj në fshat çdo ditë ( në vend të dukshëm) shpallej buletini i lajmeve të brendshme e të jështme si për përparimin e ushtrisë së kuqe në frontin gjerman, ashtu edhe për sukseset e frocave partizane mbi goditjet që i bëheshin armikut, zgjerimi i territoreve të çliruara, shtimi i forcave partizane dhe krijimi i brigadave të reja partizane. Në këtë periudhë u aktivizuan të gjithë organizatat shoqërore si ajo e frontit nacionalçlirimtar dhe ajo e rinisë. Në këtë kohë u krijua dhe u organizua edhe organizata e gruas.
Në qershor 1944 u krye operacioni i madh i fundit i naziztëve gjermanë. Në këtë kohë gjermanët kishin sjellë forca të shumta nga Greqia dhe përgatitën një operacion të fortë kundër krahinës së Kurveleshit me qëllim që të asgjësonin të gjitha forcat partizane. Ata filluan sulmin që në datën 13 qershor 1944 në Cepo duke avancuar nga Zhulati në drejtim të Kaparjelit dhe Golemit, forcat e tjera nga Saranda në drejtim të Shënvasilit. Më datën 16 qershor ata duke përdorur tanke, artileri dhe aviacion, me luftime të rrepta mundën të avancojnë në drejtim të Kalasë së Borshit duke kapur Qafën e Frashërit dhe katundet Tatzat e Zhulat dhe iu drejtuan Golemit e Kaparjelit. Çeta e Fterrës dhe gjithë burrat e tjerë që ishin të armatosur u mobilizuan vullnetarisht dhe u vendosën së bashku me forcat partizane të Brigatës së VI-të S dhe me ato të grupit të parë të Kurveleshit në pozicione si në bregdet të Borshit, në Bërdë dhe në Qafë të Rrëmullës.
Më 17 qershor 1944 u zhvilluan luftime të rrepta në mal të Gostiles dhe në Qafë të Rrëmullës. Me sulme dhe kundërsulme qe nga ora 14 gjer në orën 22 të asaj dite. Luftimet vazhduan edhe më datën 18 qershor 1944. Gjithashtu edhe në Bërdë të Fterrës gjithë ditën pati luftime të rrepta, pozicione këto që mbroheshin nga forcat partizane dhe çeta e Fterrës. Por më datën 18 qershor 1944 në luftimet e bëra, armiku dukë përdorë të gjithë llojet e armëve, në orën 19 të mbrëmjes mundi të përparonte në drejtim të malit, duke zaptuar Qafën e Rrëmullës dhe Bërdën. Atje mbetën të plagosur (në Gostile e Qafë Rrëmullë) tre partizanë të grupit të parë dhe në Bërda u vra një partizan i grupit të parë.
Çeta e Fterrës më datën 18 qershor 1944 u tërhoq nga pozicionet së bashku me forcat e tjera partizane dhe manovruan duke u fshehur e kaluar në prapavijat gjermane. Në këtë operacion gjermanët bënë djegie dhe plaçkitje dh dëmtime në fshat. Nga ana e fshatarëve edhe pse ishin në kondita të vështira u tregua një kujdes i madh për partizanët që u fshehën nëpër pyje dhe shkëmbinj si gjatë luftimeve edhe pas; shumë partizanë i mbajtën fshatarët duke i furnizuar me ushqime e me çdo send që u nevoitej. Gjatë gjithë këtyre ditëve që forcat partizane dhe çeta e Fterrës që ishin vendosur në pozicione dhe luftonin me armikun, gratë e Fterrës gjatë gjithe kësaj kohe piqnin bukë, përgatitnin ushqime dhe ia dërgonin partizanëve.
Ështe karakteristikë fakti se shtabi i grupit të parë bashkë me disa forca partizane të këtij grupi, më datën 19 qershor 1944 shkojnë tek një familje nga Fterra që banonte jashtë fshatit dhe kërkojnë 5-6 krerë bagëti që ti blejnë për ti ngrënë. Në këtë rast, një grua nga fshati ynë e quajtura Vele Gjoni që u ndodh atje u tha: “Shyqyr o djem qe shpëtuat nga ky operacion kaq i madh.Këtu kam 25 krerë dhi,, i merrni ato, i hani dhe nuk dua asnjë shpërblim për to”. Ky gjest patriotik i gëzoi pa masë partizanët dhe bëri që të harrojnë vuajtjet dhe lodhjet e tyre që kishin 7 ditë e netë në luftime të pandërprera me gjemanët, pa bukë, pa ujë dhe pa gjumë, të lodhur e të rraskapitur.
Më datën 24, disa thonë më datën 25, qershor ushtritë nazizte gjemane u larguan definitivisht nga krahina e Kurveleshit dhe data 25 qershor 1942 shënoi si për të gjithë krahinën e Kurveleshit edhe për fshatin Fterrë çlirimin një herë e përgjithmonë nga pushtuesit naziztë gjermanë dhe nga tradhëtarët e vendit feudoborgjezia. Menjëherë të gjithë banorët e fshatit që ishin larguar nga shtëpitë e tyre dhe që ishin fshehur nëpër pyje, shpella e shkëmenj u kthyen në fshat në shtëpitë e tyre duke filluar prapë aktivitetin revolucionar me moral të lartë. Kështu organizata bazë e partisë (celula) , këshilli nacionalçlirimtar, organizatat e tjera si ajo e frontit nacionalçlirimtar, komanda e vendit, organizata e rinisë dhe e gruas në fshat, funksiononin në rregull dhe kryenin detyrat e ngarkuara.
Mbas operacionit të qershorit 1944, armiku nuk ishtë më në gjendje që të kryente ndonjë operacion tjetër, por u struk nëpër qytete. Forcat armike, të cilat më 3 gusht 1944 u nisën nga Borshi në drejtim të Fterrës u detyruan të ktheheshin përsëri nga kundërsulmi i forcave të Brigatës së XII-të S. Kështu forcat partizane e goditën armikun edhe në strofkën e tij të fundit në qytet, ai u detyrua të tërhiqej dhe në muajin tetor 1944 u çliruan të gjitha qytetet e Shqipërisë së jugut si Saranda, Delvina, Gjirokastra, Vlora, Berati etj. Gjatë muajit nëntor u çliruan edhe ato të veriut dhe kështu më 29 nëntor 1944 u çlirua krejt Shqipëria.
Gjatë luftës nacionalçlirimtare pjesa më e madhe e rinisë dhe të tjerë që ishin të aftë për luftë, kishin marrë vullnetarisht pjesë në ushtrinë nacionalçlirimtare, si në Brigatën e I S, në Brigatën e VI S, në Brigatën e VIII S, në Brigatën e XIV S në Brigatën e XIX S dhe në Brigatën e XX S.
Pjesëmarrësit aktivë që shkuan vullnetarisht në radhët e ushtrisë nacionalçlirimtare, të cilët kanë qëne te inkuadruar në brigata e batalione të ndryshme kanë qënë gjithësej 38 dhe tre të tjerë kanë marrë pjësë në komandën e vendit. Këta janë :
1. Turhan Mato Në Brigatën e I-rë S
2. Osman Memi “ “ “
3. Azem Çeli “ “ “
4. Shefqet Brinja “ “ “
5. Sadik Mehmeti “ “ “
6. Sami Kofina “ “ “
7. Pasho Zhupa “ “ “
8. Nafiz Bezhani “ “ “
9. Bektash Gëdo “ “ “
10. Bexhet Brinja “ “ “
11.Shaze N.Mita Në Brigatën e VI S
12. Sefto Gjoni Në Brigatën e VIII S
13. Damo Gjoni “ “ “
14.Fuat Brinja “ “ “
15. Nazmi Brinja “ “ “
16. Nevzat Brinja “ “ “
17. Mezan Shkurti “ “ “
18. Naxhi Zhupa “ “ “
19.
20. Lavdosh Zani “ “ “
21. Shuquri Sadikaj Në brigatën e XII S
22. Muhamet Malo “ “ “
23. Rufet Ruko “ “ “
24. Razip Gjoni Në Brigatën e XIV S
25. Bilal Dusha Në Brigatën e XVI S
26. Mehmet Dusha Në Brigatën e XIX S
27. Levend Gjoni “ “ “
28. Azem Gjoni “ “ “
29. Naxhe Mataj “ “ “
30.Ali Dukagjini Në Brigatën e XX S
31. Hiqmet Dusha Batalioni “Aasim Zeneli”
32. Iljaz Kofina “ “ “
33. Resul Mita “ “ “
34. Ahmet Haxhiu “ “ “
35. Mustehak Çallo “ “ “
36. Malo Malo “ “ “
37. Lutfi Dusha Batalioni i rinisë Kurveleshit
38. Fuat Mati Çeta e Fterrës
39. Halil Mato Komanda e vendit
40. Remzi Braho Komanda e vendit
41. Dilaver Shkurti Komanda e vendit
Pjesa më e madhe e partizanëve të sipërm kanë bërë pjesë në çetën vullnetare “Fuat Mato” të Fterrës, të cilët në këtë çetë u kalitën si luftëtar të vendosur.Nga pjesëtarët në luftë në pragun e çlirimit 15 prej tyre morën gradën e oficerit dhe u dekoruan me urdhëra e medalje të ndryshme.
Në luftime të ndryshme me armiqtë nga Fterra ranë 5 dëshmorë :
1.- Fuat Jashar Mato, bënte pjesë në çetën e fshatit. U vra më 27 janar 1943 në sulmin e bërë në postbllokun e Borshit kundër italianëve. Fuati,megjithëse i ri në moshë, kishte një urrejtje të madhe për fashizmin. Ai ishte i vendosur deri në fund për luftën që duhej bërë kundër armikut, kjo u vërtetua edhe nga fakti, sepse ai pa pëlqimin e shokëve shkoi dhe mori pjesë në sulm.
2.- Hiqmet Iljaz Dusha, bënte pjesë në Batalionin “Asim Zeneli”, u vra më datën 30 gusht 1943 në sulmin e bërë kundër italianëve që ndodheshin të vendosur në Kalanë e Libohovës. Hiqmeti në vitin 1940 mbaroi shkollën Normale të Elbasanit. Aktivitetin revolucionar e kishte filluar që në bankat e shkollës nga viti 1938, kur për qëndrin antizogist, në këtë vit, u përjashtua nga shkolla për tre muaj. Me ardhjen e Italisë fashiste më 7 prill 1939 mori pjesë në demostratat që u bënë në luftë kundër fashistëve italianë. Si mbaroi shkollën Normale, në shtator 1940 me kërkesën e tij u emrua mësues në vendlindjen e tij, me qëllim që të organizonte luftën kundër fashizmit.
Që në fillim ai vazhdoi një aktivitet të gjerë jo vetëm me bashkëfshatarët e tij dhe sidomos me rininë e fshatit, por edhe në fshatrat fqinje si në Borsh, Çorraj, Kuç etj. Shtëpia e tij ishte qendër kryesore për aktivitetet revolucionare qysh nga fillimi i vitit 1942 deri në çlirim. Aty strehoheshin më shumë shokët e partisë që vinin në fshat, njëkohësisht grumbulloheshin materiale të ndryshme të partisë. Megjithëse Hiqmeti në radhët e partisë komuniste Shqiptare u pranua me vonesë në shkurt 1943, ai bënte punën e partisë qysh nga krijimi i saj. Bënte mbledhje të fshehta qysh në fillim të vitit 1942, kishte krijuar grupe edukative. Rinia dhe burrat e fshatit kishin besim në fjalët e tij. Shtëpia e familjes së tij gjatë tërë kohës së luftës deri në çlirimin e vendit ka qënë një nga bazat më me rëndësi e lëvizjes. Fshati nën udhëheqin e tij ishte kompakt dhe i gatshëm për çdo veprim kundër fashizmit. Në muajin qershor 1943 me krijimin e çetës “Toto Bolena” ai shkoi si komisar i kësaj çete dhe më vonë, në fillim të muajit gusht 1943 në batalionin “ Asim Zeneli”.
3.- Osman Hamdi Memi që bënte pjesë në Brigatën e I-rë S. U vra më 9 maj 1944 në luftimë me forcat naziste gjermane në Gjinar të Elbasanit. Osmani ka qënë rritur jetim dhe në gjëndje ekonomike shumë të varfër. Në luftimet qe zhvillonte brigata e I-rë S ky ishte shumë i vendosur dhe trim i dalluar.
4.- Turhan Jashar Mato. Bënte pjesë në radhët e Brigatës së I-rë S. U plagos rëndë në fund të muajit prill 1944 në luftimet me gjermanët për çlirimin e Pogradecit dhe më vonë vdiq më 25 maj 1944 në spitalin partizan të Vlushes në Skrapar. Turhani ka qënë në gjendje ekonomike të keqe, ishte futur shërbëtor në një familje për të vazhduar shkollën e mesme. Aktivitetin revolucionar e kishte filluar qysh në bankat e shkollës në Elbasan. Më 1 maj 1943, në prag të provimeve, Turhani si i ri komunist, duke iu përgjigjur thirrjes së partisë , jo vetën që u arratis vetë nga shkolla normale por u dallua edhe për iniciativë e organizim në arratisjen e një grupi të madh të rinjsh nga shkolla për të shkar partizanë. Ai mori pjesë në batalionin partizan të Dumresë. Me formimin e Brigatës së I-rë S. në gusht 1943 u inkuadrua vullnetarisht në radhët e kësaj brigate. Ai shquhej si guximtar, trim e komunist i vendosur në vijën e partisë, për triumfin e idealeve komuniste.
5.- Azem Çeli bëntë pjesë në Brigatën e I-rë S. U vra në muajin maj 1944 në përpjekje me ushtritë naziste gjermane në vendin e quajtur “Guri i Prerë”. Azemi ka qënë shumë i varfër dhe i rritur në mjerime zbathur e zhveshur. Ne brigatë ka qënë i vendosur dhe trim i dalluar.
Përveç dëshmorëve, gjatë luftës nacionalçlirimtare në përpjekje me armikun janë plagosur: 1. Shuquri Sadikaj 2. Bilal Dusha 3. Sefto Gjoni 4. Naxhi Zhupa 5. Pasho Zhupa, që bënin pjesë në repartet e ndryshmë partizane.
Gjatë luftës nacionalçlirimtare ka punuar qysh nga janari i vitit 1943 në fshat Mehmet Dusha, i cili ne dhjetor të vitit 1943 u ngarkua si komisar i batalionin “Dishnica”, mandej komisar i grupit të V-të, komandant i grupit të I-rë të zonës së parë operative Vlorë - Gjirokastër dhe në gusht të vitit 1944 në formimin e brigatës XIX S. si zëvendëskomandant i kësaj brigate.
Gjatë luftës nacionalçlirimtare kanë punuar edhe këta shokë :
1.- Safet Memi, i cili qysh në muajin gusht 1943 që erdhi në Fterrë u aktivizua menjëherë. Pak më vonë u pranua anëtar partie dhe mbas operacionit të dimrit 1944 u ngarkua sekretar i organizatës bazë(celulës) të fshatit, funksion të cilin e mbajti deri në çlirimin e plotë të Shqipërisë.
2.- Shaban Mita, i cili qysh në vitin 1942 që erdhi në fshat u aktivizua sidomos për përgatitjen e materialeve propagandistike. Në fillim drejtoi rininë, e aktivizonte këtë, bënte punë edukative me ta dhe kryente detyrat që i ngarkoheshin nga partia.
3.- Bilal Dusha, qysh në muajin dhjetor 1942 që erdhi në fshat u aktivizua dhe kryente të gjitha detyrat që i ngarkoheshin nga partia. Në prill 1944 shkoi vullnetar partizan në grupin e I-rë të zonës së I-rë operative, në gusht 1944 në brigatën e XVI-të S. me funksion zëvendës komisar kompanie deri në çlirimin e plotë të Shqipërisë.
4.- Eqerem Kofina, u aktivizua në fshat qysh nga viti 1942 dhe më vonë si antar partie punoi në fshat duke kryer detyra të ngarkuara deri në çlirimin e plotë të Shqipërisë..
Përveç shokëve komunistë që u përmendën më lartë e që drejtonin jetën politike të fshatit, gjatë luftës, është për tu përmendur edhe Shuquri Sadiku, i cili si komandant i çetës së Fterrës ka udhëhequr këtë në aksione të ndryshme. Në muajin gusht 1944 ai u inkuadrua në Brigatën e XII S. dhe u caktua komandant kompanie deri në çlirimin e plotë të Shqipërisë.
Gjatë luftës u aktivizuan në terren me punëra të ndryshme dhe persona të tjerë të organizatave të ndryshme siç janë:
1. Dilaver Shkurti me rininë
2. Ismet Elezi me rininë
3. Rait Braho me rininë
4. Zonjë Kofina me rininë
5. Ballkëze Korkuti me rininë
6. Barjame Brinja me rininë
7. Sadete Mërkuri me rininë
8. Hava B. Mita me gruan
9. Faro Shehe me gruan
10. Hanko Çele me gruan
11.Gjulza Korkuti me gruan
12. Vahide Mato me gruan
13. Selime Dusha me gruan
Në prag të çlirimit e më vonë kanë qënë të dalluara për aktivitetin e tyre edhe këto gra:
14. Hava Ruke me gruan
15. Mejreme Dautaj me gruan
16. Tike Çallo me gruan
17. Kamber Brinja aktivist i dalluar dhe pjesëmarrës në luftë
18.- Halil Mato në komandën e vendit dhe në këshillin nacionalçlirimtar.
19. Lame Xhama në këshillin nacionalçlirimtar
20. Qazim Gjoni në këshillin naciomalçlirimtar
21. Ago Dusha në këshillin nacionalçlirimtar
22. Sherif Dusha në këshillin nacionalçlirimtar
23. Belul Brinja në këshillin nacionalçlirimtar
24. Shefqet Shkurti në këshillin nacionalçlirimtar
25. Zilfo Malo në këshillin nacionalçliriktar

Periudha e luftës nacionalçlirimtare për fshatin Fterrë paraqet këto karakteristika:
1.- Populli i Fterrës krah për krah me popujt e fshatrave të tjera të Kurveleshit, që me krijimin e Partisë Komuniste Shqiptare, simbas direktivave të saj u bashkua rreth frontit nacionalçlirimtar, mori pjesë aktive kundër pushtuesve fashistë, ngriti në një shkallë më të lartë traditat e vjetra luftarake, tregoi patriotizëm të flaktë masiv. Është veçori e këtij fshati që pjesa dërmuese e nëpunësve dhe intelektualëve braktisën me përbuzje aparatin shtypës dhe u hodhën në anën e popullit, me luftën nacionalçlirimtare
2.- Pjesëmarrja masive e popullit në luftë ishte rezultat i vijës së drejtë marksiste-leniniste të Partisë Komuniste, të ndjekur e të zbatuar në mënyrë konseguente nga komiteti qarkor, nga komiteti i krahinës dhe organizata bazë e partisë (celula) e fshatit. Partia gjatë kohës së luftës ishte koka drejtuese, udhëheqësia dhe organizatorja e luftës së popullit të Fterrës. Asnjë grup tjetër ose organizatë kriminale nuk arriti të bënte me vete masat e popullit, megjithë përpjekjet e shumta sidomos të Ballit Kombëtar.
3.- Në kushtet e luftës nacionalçlirimtare u zhvillua dhe lufta klasore brenda fshatit kundër pikpamjeve të gabuara. qëndrimeve oprtuniste e veprimeve të personave të caktuar, por merita historike e organizatës së partisë ishte se ajo diti të zgjidhte kontradiktat pa kaluar në vlla-vrasje që përpiqej të shkaktone Balli Kombëtar.
4.- Organizata e partisë krijoi dhe drejtoi levat e saj, të cilat mobilizuan masat në luftë.
Një rol i veçantë i përket rinisë, e cila që nga fillimi dhe gjer në fund u tregua besnike e vijës së partisë. Kjo i dedikohet punës së madhe të organizatës bazë të partisë (celulës), rolit udhëheqës të saj.Organizata e partisë (celula) pati si rezervë dhe ndihmëse krysore organizatën e rinisë komuniste dhe rinisë antifashiste e cila përfsdhinte tërë rininë e fshatit, djem e vajza. Rolin drejtues e luante rinia komuniste, e cila sipas direktivave të partisë e mobilizonte rininë dhe e hidhte në aksione të ndryshme. Rinia e Fterrës luante një rol të rëndësishëm në aktivitetet e saj politike, kulturore, arsimore etj. për propagandimin e ideve të partisë, për luftën nacionalçlirimtare, jo vetën brenda fshatit, por edhe në fshatra të tjera të Kurveleshit dhe të Bregdetit.
Për vetë faktin se në gjirin e rinisë kishte edhe ish nxënës të shkollave të mesme organizata vendosi të vinte në skenë dramën “Lulja e Kujtimit”. Në fakt kjo dramë u shfaq pas operacionit të qershorit 1944 në fshat, në Kuç në fshatrat e Kurveleshit dhe deri në gusht 1944 në të gjithë fshatrat e çliruara të bregdetit dhe më në fund në qytetin e çliruar të Sarandës. Çfaqet e dramës luajtën rol të madh edukativ për rritjen e patriotizmit në masat e gjera të fshatarësisë.
Të rinj nga Fterra u ngarkuan nga partia për të çelur shkollën e fshatit, menjëherë pas operacionit të dimrit 1944 dhe përhapjen e shkollave në fshatrat e gjera gjer në krahinën e Rrëzomës.
Që nga prilli i vitit 1944 tre nga të rinjtë bënin pjesë në komitetin e rinisë të krahinës së Kurveleshit të Poshtëm dhe më vonë, gusht 1944, edhe në komitetin e rinisë për rrethin e Kurveleshit.
Një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe mësuesi revolucionar Hiqmet Dusha, i cili e ktheu shkollën e fshatit në vatër edukimi patriotik të brezit të ri, në vatër të përhapjes së ideve të Partisë Komuniste Shqiptare, duke propaganduar në shkollë që në vitin 1942 për idetë e partisë, idetë e revolucionit të tetorit, për 1 majin si festë e klasës punëtore etj.
Është kuptimplotëë fakti që nga fshati i Fetrrës me një popullsi prej 600 frymë, muarrën pjesë me armë në dorë në repartët partizane 40 veta pa përmendur këtu çetën e fshatit, burrat dhe gratë etj që vepruan në prapavijat e sigurta gjatë gjithë kohës së luftës nacionalçlirimtare.
Direktivat e partisë komuniste Shqiptare dhe themeluesit të saj shokut Enver Hoxha, u bënë forcë e madhe mobilizuese, që shpuri në fitoren historike të 29 nëntorit 1944.
Në këtë dokument historik nuk mund të bëhet asnjë ndryshim nga cilidoqoftë, përveç komisionit të caktuar që e përpiloi.

K O M I S I O N I :
Anëtar Anëtar Anëtar Kryetar i komisionit
Bilal Dusha Shaban Mita Safet Memi Mehmet Dusha

Anëtar Anëtar Anëtar Anëtar
Ismet Elezi Eqerem Kofina Pasho Zhupa Shyqyri Sadiku
Korrik 1971.


II.- PERIUDHA PAS ÇLIRIMIT

Në katundin Fterrë pas çlirimit të vendit, një pjesë e madhe e fshatarëve që morën pjesë në luftë dhe të tjerë, duke iu përgjigjur thirrjes së partisë u ngarkuan me detyra të ndryshme shtetërore si dhe në ndërtimin e veprave si psh në Kombinatin e Tekstileve “Stalin” ku erdhën shumë familje, ata që mbetëm në fshat i qëndruan kurdoherë besnik politikës së partisë dhe të qeverisë, u treguan vigjilentë ndaj çdo tentative të armiqve të jashtëme të brendshëm të pushtetit popullor. Ata ju përgjigjën me gatishmëri thirrjeve të partisë për të forcuar pushtetin popullor, për të ruajtur si sytë e ballit pavarësinë, lirinë dhe fitoret e aritura.
Gjatë revolucionit popullor uniteti i popullit rreth partisë u forcua edhe më shumë. Gjatë gjithë këtyre vjetëve pas çlirimit, populli i Fterrës ka përkrahur dhe përkrah pa rezerva politikën e drejtë marksiste-leniniste të partisë sonë të udhëhequr nga shoku Enver Hoxha. Ai është shprehur kundër imperializmit me atë amerikan në krye, kundër revivionistëve modernë me ata hrushovianë në krye, kundër të gjithë armiqve te republikës e të partisë tonë.
Fteriotët marrin pjesë aktive në çetat vullnetare të vetëmbrojtjes, rritin çdo ditë gatishmërinë luftarake për mbrojtjen e atdheut tonë socialist. Në fshat, ashtu si në të gjithë Shqipërinë, ekziston një gjendje politike e shkëlqyer, një unitet i çeliktë rreth partisë. Populli i Fterrës u këndon dëshmorëve të fshatit të rënë gjatë luftës nacionalçlirimtare me këto vargje :

... O Fuat që s’të harrojmë si rini,
Se ti thoshe do luftojmë për liri,
Ne shtypjen nuk e durojmë në shtëpi,
Që në përpjekje të parë ti re fli
Nga një derë dy vëllezër për atdhe...
Hiqmet Dusha komisari bëhen tre,
Osman Memi lule djalë që s’u kthye,
Azem Çeli partizan ti ku je,
Shqipëria është rrit e lulëzon
Emrat tuaj nga zëmra s’i largon,
Ka partinë timoniere që drejton,
Ka Enverin si yll drite që ndriçon,
Gjaku juaj biu mirë e lindi plot,
Armiku në piramide nuk vjen dot,
Se ka popullin të gjithë që del zot,
Dhe për juve ka respekt dhe derdh lot,
Heroizmi që treguat është i rrallë,
Se konditat që luftuat ishin acar,
Vazhdimisht juve fituat mbi barbar,
Flamurin ju e nderuat, ideal.
Ai do të rrojë për jetë gjithëmonë,
Se ka trim me të vërtetë për timon,
Kapiten për në fërtunë, siç i thonë,
Gjithë bota nga Enveri përfiton.

RINDËRTIMI I FSHATIT

Pasi u çlirua vendi nga armiqtë, pushteti popullor mori masa për rindërtimin e fshatit. Kështu në vitin 1946 nga partia u dha orjentimi për krijimin e komisionit të rindërtimit në fshat, i cili mori masat e para organizative.
Nga ana e shtetit u dërguan personeli teknik dhe materialet e nevojshme që nuk mund të gjendeshin në vend. Puna vazhdoi gati një vit gjersa u bënë në gjendje banimi të gjithë shtëpitë. Entuziazmi i popullit në punë vullnetare për rindërtimin e fshatit ishte jashtëzakonisht i madh dhe për këtë fshati i Fterrës u dekorua nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me medaljen e punës. Veç shtëpive u rindërtuan shkolla që ishte djegur dhe u ngritën të reja ndërtesat ku u vendos këshilli popullor i fshatit dhe dyqani i kooperativës së konsumit ( në fillim të vitit 1947).
Krijimi i dyqanit të konsumit ishte një sukses se krijoi kushte për shkëmbimin më të mirë të popullit i cili më parë ishte i detyruar që për të blerë një kg kripë ose vajguri të bënte disa km rrugë të shkonte në fshatra të tjera si në Kuç, në Borsh e shumë larg. Dyqani u zgjerua dhe u forcua nga viti në vit duke i furnizuar fshatarët tani me materiale të konsumit të gjerë. Ky dyqan luajti rol pozitiv për forcimin e lidhjeve fshat-qytet dhe të aleancës së klasës punëtore me fshatarësinë.
Në vitin 1955 në fshatin Fterrë, mbi kërkesën e popullit dhe të pushtetit lokal dhe me ndihmën teknike të shtetit, filluan punimet për hidrocentralin e fshatit i cili u inagurua më 25 nëntor 1955. Kjo ishte një vepër madhështore që ndërtohej nga pushteti popullor në këtë fshat të Kurveleshit, i cili ishte nga të parët bashkë me Kuçin që morën dritë elektrike mbas çlirimit.
Ndërtimi i hidrocentralit krijoi mundësi që të vihet në përdorim të gjerë drita elektrike, të zgjerohet rrjeti i radiove në fshat dhe sot pjesa dërmuese e fshatit ka radio nga e cila përhapet fjala e partisë dhe mësimet e shokut Enver Hoxha.

KOLEKTIVIZIMI I BUJQËSISË

Pas vendosjes së pushtetit popullor që ishte firtorja më e madhe historike, në fshatin Fterrë u bë kolektivizimi i bujqësisë, revolucion i madh ekonomik. Ky revolucion ashtu sikurse lufta nacionalçlirimtare dhe revolucioni popullor u udhëhoq nga organizata bazë e partisë. Ajo zhvilloi një punë të dendur edukative, skjaruese e bindëse me të gjithë fshatrat. Si rezultat i kësaj pune u arrit që i gjithë fshati i bashkuar të përqafojë direktivën e partisë dhe me vullnet të lirë të krijojë brenda ditës kooperativën bujqësore më 10 mars 1956. Arritja e kësaj fitorje të madhe shënoi kthesën në jetën e fshatrësisë të Fterrës. Në vend të pronës private të vogël e të shpërndarë u krijua prona ë pëbashkët. Në vend të marrëdhënieve kapitaliste në prodhim u vendosën marrëdhënie socialiste pa shfrytëzim të njeriut nga njeriu. Kooperativa bujqësore u rrit e u zhvillua nëpërmjet një lufte të ashpër me vështirësitë e rritjes.
Njëkohësisht organizatës së partisë i është dashur të bëjë punë të dëndur edukative me fshatarët kooperativistë, për të rrënjosur tek ata dashurinë për punën, për pronën kolektive, për të vënë interesat e përgjithshme mbi interesat vetiake, për të shrënjosur nga psikollogjia e fshatarit ndjenjën e pronës private dhe të individualizmit e të egoizmit dhe për të kalitur tek ata ndjenjën e kolektivizmit. Në këtë fushë është zhvilluar luftë midis së resë dhe së vjetrës e cila vazhdion e do të vazhdojë, për arsye se edukimi komunist i fshatarësisë kooperativiste është një proçes i gjatë dhe i koklavitur. Nëpërmjet luftës klasore u rrit e u forcua e u zhvillua kooperativa jonë bujqësore. Rapsodi popullor këndon :
... Shok e shoqe vini re,
Si na mëson partia ne,
Të ndërtojm jetën e re.
U mbush viti që kur ne,
U mblodhëm në asmble,
Me gëzim e me hare,
Ngritëm kooperativën e re,
U derdh masa si rrufe
Çkallmoi gur e dhe
Tek bëri çakalli fole
Është çelë arë e re
E kthyer në bahçe
Tek kish gjëmba e përralle,
Atje tek s’prodhohej fare,
Është mbushur portokale
Portokale e lejmona,
Me këto krahëtë tona,
E ardhmja është e jona.
Edhe pse s’shkel këmba e taktorit
Do t’a çpojë maja e plorit.
Shëndosh krahu prej çeliku,
Ja dhe drit’ e elektrikut
Ç’i verboi sytë armikut.
Më 16 tetor 1961 kooperativa bujqsore e Fterrës u bashkua me kooperativën e Borshit dhe të Çorrajt duke formuar kooperativën e bashkuar “16 Tetori”, me rastin e ditëlindjes së udhëheqësit tonë të madh, shokut Enver Hoxha. Kooperativa e bashkuar “16 tetori” përparon me shpejtësi dhe perspektiva të mëdha në rrethin e Sarandës.
Me kryerjen e revolucionit ekonomin në fshat u zhduk prona e vogël private dhe u vendosën marrëdhënië socialiste në prodhim, ndryshoi dhe struktura klasore e fshatit. Tani ekziston vetëm një klasë - fshatarësia kooperativiste. Revoilucioni ekonomik, ndryshimet cilësore në strukturën e klasave i hapën rrugë revolucionit ideologjik e kulturor.



ARSIMI DHE KULTURA

Fteriotët kanë filluar të ndjekin arsimin dhe kulturën që para vitit 1850. Ata të rinj që kishin etje të madhe për dituri dhe mundësi ekonomike në fillim merrnin disa njohuri nga hoxha i fshatit për tre vjet rrjesht dhe pastaj vazhdonin shkollat e ulëta dhe të mesme në çamëri e gjetkë.
Me themelimin e shkollës laike me vilajetin e Janinës në fillim të shekullit XX disa të rinj nga fshati ndoqën këto shkolla dhe morën dëftesa pjekurie. Në fakt më 1878 Isa Hizmua kishte filluar të përkthentë në shqip nga literatura arabe dhe të shkruante vargje me alfabetin arab për mërgimin. Pamvaresisht nga notat fetare që përshkonin shkrimet e tij, në të spikaste patriotizmi, dashuria për gjuhën shqipe, për fshatin, për mëmëdheun. Dëshira për të mësuar, për të luftuar analfabetizmin zjente në zemrat e gjithë fshatarëve të cilët filluan të hedhin hapat e para.
Një rol të rëndësishëm luajti hapja e shkollës në fshat më 1910, ku në fillin jepej mësim në turqisht, e më vonë pas luftës Balkkanike e sidomos nga viti 1917, në gjuhën shqipe. Kjo ka vazhduar në sajë të përpjekjeve të mëdha të vetë fshatarëve. Më vonë nëpërmjet vështirësive e sakrificave të mëdha djemtë e fshatit vazhduan të ndjekin shkollat e ndryshme. Ata kërkonin bursë, por nuk u jeptë shtëti feudalo-borgjez sepse ato rezervoheshin për bijt e të pasurve. Vetëm pas vendosjes së pushtetit popullor, si për gjithë rininë shqiptare, u japën dyert e shkollave.
Shkolla e Fterrës për rolin dhe traditën e saj për përhapjen e arsimit është dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, me urdhërin e punës. Tani së fundi ështe ngritur shkolla 8-vjeçare.
Në pragun e çlirimit të Shqipërisë në Fterrë një pjesë e banorëve ka pasë arsimin fillor, një pjesë e kufizuar arsimin unik dhe 11 veta me arsim të mesëm.
Rinia e Fterrës ka pasë etje të madhe për të vazhduar shkollat. Këta për të vënë në jetë edhe porosinë e udhëheqësit tonë të madh shokut Enver Hoxha, i cili më 25 qrshor 1947, që kishte ardhur në Kuç me rastin e festës së Kurveleshit, i porositi që : “ Rinia e krahinës së Kurveleshit bëri një luftë heroike për çlirimin e vendit dhe ka nxjerrë me qindra kuadro oficerë, por tashti prej Kurveleshit duhet të vazhdojnë shkollat dhe të dalin me qinda kuadro të reja si inxhinierë, doktorë, profesorë, juristë etj, që të jenë kuadro për të drejtuar e ndërtuar socializmin në vendin tonë”.
Fshati ynë deri në çlirimin e atdheut nuk kishte asnjë kuadër me arsim të lartë. Kurse sot me kujdesin e partisë dhe me ndihmën e pushtetit popullor kanë mbaruar arsimin e lartë 90 veta, nga të cilët 62 me arsim të plotë të lartë. Nga këta dy janë kandidatë të shkencave, kurse 7 janë petagogë ose punonjës shkencorë të Universitetit Shtetëror të Tiranës. Gjithashtu vazhdojnë studimet e larta një numër i madh studentësh.. Përveç këtyre kanë mbaruar arsimin e mesëm mbi 150 persona.
Rapsodi popullor i këndon kështu fshatit :
... O i shtrenjti fshati im,
Ti rrite djem me guxim,
Si në luftë dhe në ndërtim,
Çdo gjë vënë në shërbim,
Në shërbim të shoqërisë,
Në rrugën që kemi nisë,
Nën flamurin e partisë...
Sot të gjithë fteriotët pa përjashtim brenda dhe jashtë fshatit, në sektorët e punës ku ndodhen, punojnë që të gjithë me ndërgjegje të lartë dhe me vrull revolucionar kudo që caktohen, për të zbatuar porositë e partisë, për të vënë në jetë vijën e saj dhe për të realizuar direktivat e planeve pesëvjeçare të aprovuara nga kongrest e partisë për forcimin e ekonomisë tonë socialiste dhe për mbrojtjen e atdheut.
E gjithë periudha pas çlirimit karakterizohet nga pjesëmarrja masive e burrave, grave, të rinjve, të rejave dhe pionierëve në veprimtarinë e ndërtimit socialist të vendit.Pas çlirimit të plotë të Shqipërisë të rinjtë dhe të rejat e Fterrës me entuziazëm revolucionar u hodhën në punë për ndërtimin e fshatit të djegur, për rimëkëmbjen e ekonomisë së shkatërruar. Ata iu përgjigjën thirrjeve të Partisë për të marrë pjesë aktive në aksionet lokale e kombëtare. Në fakt që në Rrugën e Rinisë Kukës - Peshkopi (1946) 18 të rinj e të reja nga Fterra shkuan vullnetarë dhe njëri prej tyre bënte pjesë edhe në shtabin e zonës A si përgjegjës agjitacioni e propagande. Më vonë në ndërtimin e hekurudhës Tiranë - Durrës - Elbasan, shumë të rinj e të reja shkuan vullnetarë, e ndërmjet tyre njëri u caktua me detyra me përgjegjësi. Në të gjitha aksionet e më vonë në ditët tona, të rinjtë e të rejat e Fterrës kudo e kurdoherë janë treguar të gatshëm të japin kontributin e tyre në ndërtimin socialist të vendit.
Kontribut të shkëlqyer kanë dhënë gratë e fshatit me ndihmën e pakursyer jo vetëm gjatë luftës nacionalçlirimtare me përgatitjen e bukës, me larjen e teshave dhe mjekimin e partizanëve, por edhe me pjesëmarrjen e tyre aktive në aksionet e rindërtimit dhe të ndërtimit të veprave të mëdha. Me dhjetra gra punojnë sot veç bujqësisë, edhe në fabrika, uzina,kombinate në shkolla e institucione kulturore. Midis tyre ka inxhiniere, mësuese etj. Gruaja e Fterrës ndodhet në vijën e parë të luftës kundër zakoneve prapanike dhe përqafon mësimet e partisë dhe të shokut Enver.
Fjalimit historike të shokut Enver Hoxha të 6 shkurtit 1967 gruaja e Fterrës iu përgjigj me entuziazëm për heqien e ngarkesës në krahë, për ndryshimin e veshjes dhe masa të tjera, duke marrë vendime të rëndësishme për to. Duhet thënë se në fshatin tonë për shkak të punës edukative të partisë gjatë luftës nacionalçlirimtare e deri tani si dhe për shkak të përhapjes së arsimit dhe të kulturës, nuk kanë qënë problemet e shëmtuara të fejesave të mitura ose me shit-blerje të grave, ose bashkëjetesë me dy gra. Për këto arsye sot organizata e gruas nën udhëheqien e organizatës bazë të partisë në fshat ka kushte të favorshme për të zhvilluar luftën ideologjike kundër mbeturinave të tjera të së kaluarës.
Në udhëheqie të të gjithë punës vetmohuese të popullit ka qënë dhe mbetet kurdoherë, organizata bazë e partisë.
Roli i këshillit popullor dhe i organizatave të tjera të maave ka shkuar vazhdimisht duke u rritur e forcuar. Ato janë mbështetje e fuqishme për realizimin e çdo direktive të partisë në fshat.
Fteriotët tashti janë përfshirë në valët e mëdha për revolucionarizimin e mëtejshëm të jetës së vendit që udhëhiqet nga partia jonë heroike e punës dhe shoku Enver Hoxha.
Ky historik u punua nga komisioni duke marrë edhe mendimet e sugjerimet e bashkëfshatarëve për çështjet e ndryshme që trajtohen më lartë.

PËR KRYESINË E KËSHILLIT POPULLOR TË FSHATIT
SEKRETARI KRYETARI
Vera Haxhi Hamza Mehmeti

PËR KRYESINË E FRONTIT DEMOKRATIK TË FSHATIT
SEKRETARI KRYETARI
Livan Dauti Qazim Gjoni

PËR ORGANIZATËN BAZË TË PARTISË FSHATIT
SEKRETARE
Hedie Shkurti

Fterrë, gusht 1971.
Shënim :
Ky historik është marrë nga kopja e Muzafer Korkutit dhe u shtyp në kompjuter në korrik 1997.