Është vështirë t’u tregosh bashkë-fshatarëve për këngën popullore të fshatit dhe aq më tepër po të ballafaqohesh me tërësinë e atyre që dinë fteriotët.

            Megjithëkëtë unë e prita me dëshirë propozimin që m’u bë për të shkruar mbi folklorin e fshatit, se me të jam ushqyer që fëmijë, më ka shoqëruar tërë jetën, më ka nxitur respektin për fjalën poetike. Gjithashtu ky shkrim do të nxiste të mbledhim e të ruajmë më me kujdes krijimtarinë popullore në fshatin tonë..

            Po të kujtonim këngët e shumta që kemi dëgjuar në dasma e festa, do të shihnim se populli, si një kronikan i kujdesshëm ka përshkruar luftëra e përpjekje për liri, gëzime e fatkeqësi, tablo të heroizmit e të punës, që vijnë deri nga lashtësitë si fragmente të një historie të tërë.

            Kur flasim për këngën popullore të fshatit tonë, nuk mund të shqyrtojmë vetëm ato këngë që përmendën ngjarje nga fshati ynë apo që njihen si të krijuara në këtë trevë. Kënga popullore është si zogu. Ajo fluturon dhe çdo fshat e quan si pronë të vetën. A nuk janë po këngë të fshatit tonë ato vargje drithëronjëse që kemi dëgjuar për fatkeqësitë e gjyshërve tanë, kur këndohej :

“Gratë e Kurveleshit shkojnë për në Vlorë,

qaj moj Shqipëri, ulër moj e gjorë,

I përzuri greku me foshnjë në dorë”…

            Kur këndohet: “Bregu krye ngriti”,  apo: “Grykë e Kuçit, grykë e keqe, 1300 dyfeqe, i mban Gjoleka me vete”, ose kur në Lumin e Vlorës këndohet “ Ç’u derdhë lebrit nëpër brinja, prina breshkaqeni prina”; në të gjitha këto këngë ishte edhe fterioti, që luftonte për liri, për flamur, për Atdhe.

            Në këngët popullore të Fterrës vendin e parë e kanë zënë ato që i këndojnë luftës për liri dhe Atdheut.

Kuç, Kallarat e Bolenë

dhe Çorraj e Borsh e Fterrë

niviciot derë më derë

me një mulla Lazo Fterrë

kërcyen në Tepelenë,

(këngë për luftën kundër tanzimatit)

            E njëjta ide përmendet në një këngë tjetër, që siç duket i përket 1878-tës:

Kuç, Kallrat e Bolenë,

Fterrë e Çorraj kufi,

gra e burra gjithë ç’qenë

u mblodhën e bënë benë

se do vdesim për liri.

Ja dhe disa vargje të tjera:

Të enjten e të xhumanë

Aga bej a paç belanë,

djemtë e Shqipërisë u vranë.

Islam Fterra në sulm të parë

e mori plumbi në ballë,

bashkë me Idriz Zhulanë.

            Në këto pak vargje del dhe kontributi i fteriotëve përkrah gjithë fshatrave për rreth. Në këto del qartë dhe ndjenja e unitetit e respektit për njëri-tjetrin. Po të futesh në këngët si ato të Isuf Avrecit, Xheladin Shkurtit, Shaqo Mitës, Tahsin Elezit e të tjerë, vëren lidhjen të ngushtë midis fateve të fshatit me fatet e atdheut.

            Një përmbajtje të pasur në ideale e në mesazhe, kanë këngët e Luftës Nacionalçlirimtare, krijuar nga poetët popullorë të fshatit tonë për trimërinë e për heroizmin e dëshmorëve si: “ Në postbllok u hap zjarri, kush u hodh në luftë i pari, djali i vogël i Jasharit, Fuati, petrit i malit”. Ideali i lirisë shprehet në vjershat e Hiqmet Dushës, si në: “Lamtumirë, o Shkëmb i Kuq, Shqipëri”; “Lamtumirë, o fushë e male, ti burim”. “Këtë zgjedhë kaq të rëndë, si e duron”, “të hidhen të gjithë në luftë për liri”.

            Në disa botime njihen një varg këngësh të krijuara në Fterrë deri në vitet ’90 që i këndojnë luftës,ndërtimit, kulturës e diturisë. “Unë punoj për shoqërinë, dhe ajo punon për mua”, këndonte T.Elezi. Në to flitet për unitetin, për lidhjet e reja midis fshatit e qytetit, për luftën kundër zakoneve të vjetra prapanike. Në një këngë thuhet: “vini re, or vini re; të vendosur jemi ne; për liri e për atdhe”.Në një numër këngësh mund të dallosh psikologjinë e re e të përparuar.

            Në këngët e Fterrës e të krahinës i këndohet Gjolekës, por edhe Laze Fterrës (apo Lazo Kofinës), njërit prej ndihmësve të Gjolekës, që ishte jo vetëm shkronjës i tij, por edhe bashkëluftëtar “pallëvetëtima”, që në krye të disa trimave do t’i dëgjohet emri në Kurvelesh e Tepelenë, ku jepen edhe tiparet e tij morale: “O more Lazo Kofina, pse s’pranove grada e sqima, plot me arna t’u mbush linja”.

            I këndohet  me dhimbje Islam Fterrës (Gjonika), që “ra në sulm të parë”, si trim i rrallë. Me shpatë e dufek luftojnë të tjerë: “ Në Çukë Mustafa Fterrë,  Xhaferi (Shehu) me të tjerë,  pesë a gjashtë andartë i theri”.  Në romanin “Vrasja e tradhtisë “, për një fteriot shkruhet që ka shkuar deri në Shkodër në luftë kundër shovinistëve serbë. Në gazetën e Vlorës më 1920 shkruhet për trimërinë e Mene Zhupes, që “ edhe burrat i turpëroi”. Vjersha popullore hedh dritë mbi një varg ngjarjesh e heronjsh, që i kapërcejnë kufijtë e fshatit, bile dhe të zonës.

            Në një varg krijimesh popullore u këndohet edhe heronjve të tjerë të të gjithë vendit, si Ismail Qemalit, Abdyl Frashërit, Mustafa Matohitit, Memo Metos.

            Përmes këngës popullore dallon dhe strukturën shpirtërore dhe cilësitë që vihen re në gratë e vajzat që morën pjesë në Luftën Nacionalçlirimtare “Vajzat e popullit ç’u ngrenë,/ si djeltë e bënë çepenë,/ hodhën supeve dufeknë”, ose “Jemi nëna shqipëtare,/ pra s’na erdhi fare rëndë,/ nuk qamë për djemtë fare,/ derdhën gjak e hodhë rrënjë”.Në Fterrë nëna e dëshmorit do të përshkruhet me tone madhore nga populli e në mënyrë të veçantë në poezinë e Memo Metos, ku ajo përshkruhet si një “spartane” që jep kushtrimin, që për ngushëllim tek mua mos nxitoni,” se si djalin tim Fuatin këtë herë,/ fashizmi do të na vrasë dhe të tjerë”. Në këngët e fshatit tonë del qartë bota e pasur shpirtërore e nënës fteriote.

            Këngët e kënduara, apo të njohura si të krijuara në Fterrë, kanë një shtrirje te gjerë në kohë e në hapësirë. Ngjarjet që ato përshkruajnë zhvillohen që në Stamboll, Berlin e në Uashington, në Moskë e Paris, e kudo ku bëhen kuvende për Shqipërinë.

            Në këngët popullore ngjarjet lëvizin me një dinamikë të madhe, në Jugë e në Veri, në “Argjri” e në Kosovë, në Janinë e në Shkodër. Në to i qahet halli edhe popullit italian edhe atij grek. Populli me humor vë në lojë perandorë e mbretër, Hitlerin e Duçen.

            Edhe kur këndon për hallet, për plagën e rëndë të kurbetit, “garipat” që janë “në të madh siklet”,  dhe padrejtësitë, nuk vërejmë pesimizëm, por herë revoltë e herë humor. Diku betohen dhe premtojnë të mbajnë benë, “:Kush ta kthejë le ta therë, / ne nuk japim xhelepenë, “Dauti që pati mjaltë, / Ju kthe djali më të prapë./ Harizi që s’pati mjaltë, i vate djali në Artë”. 

Në këngët e popullit  nuk ka fjalë të mëdha, por figura plot dritë, me fjalë të thjeshta me ngarkesë emocionale. Edhe në Fterrë ka një përvojë të pasur të krijuesve popullorë. Në fshatin tonë janë shquar disa këngëtarë të talentuar të kohëve të kaluara dhe të kohës sonë, si Isuf Avreci, Xheladin Shkurti, Shaqo Mita, Mustafa Mehmeti, Ile Zeneli, Tahsin Elezi etj. Në Fterrë bien në sy një mori krijimesh e një frymë e përgjithshme krijuese, një aftësi e bukur për të kapur të bukurën në jetë, për të shprehur jetën në këngë.

Në vitet e fundit janë shquar veçanërisht vjershëtori popullor Teno Lona, si dhe këngëtari Hasan Mehmeti, vjershëtori i ri Tomorr Avreci e jo pak të tjerë, të njohur nga gjithë fteriotët.  Në Fterrë  ka jo pak krijues me humor popullor. Mund të themi pa e tepruar se në çdo dasmë që bëhet ngrihen këngë gëzimi e bëhet jo pak humor me këngë. Edhe në çdo fatkeqësi të rëndë që ndodh, vajtohet me ligje e ligjërime nga jo pak gra, që u dridhet zemra nga pikëllimi.

            Në përfundim dua të theksoj se krijimtaria në Fterrën tonë mishëron artistikisht ideale të mëdha, frymëzon përparim e zhvillim. Prandaj ne na bie për detyrë ta njohim, ta mbledhim, ta pasurojmë e të mësojmë prej krijimit popullor.

                                                                                                  As.Prof.Dr. Jakup MATO

Nr.17 – dhjetor, 1999