NEVOJË SHPIRTËRORE E MATERIALE, PËR SOT  E PËR MOT

- Mbajtur në takimin në Fterrë, 28 gusht 2004

            Le të kthejmë mendimin te të parët tanë, duke kujtuar, për një çast, secili njerëzit e vet në kurbet-vite të shkuara, apo në emigracion-këto vite. A ka ndonjë fterjot që ka ikur dhe "ka hedhur gurin pas"?. Përkundrazi, në të gjitha kohët, dhe kur fterjotë shkuan në kurbet, dhe kur shkuan pas nëpunësisë, civile e ushtarake, dhe tani në emigracion, përsëri "shpirti i Fterrës" së përbashkët na ka ndjekur pas. Është kjo arsyeja, që në Fterrë, një nga bijtë e këtij fshati, ka sjellë sot librin me titullin kuptimplot: "Ne të lam, po Ti s'na le,/ Se Ti vjen, ku vemi ne".

Duke biseduar me fterjotë të moçëm, duke studjuar Historikun e Fterrës e gazetën "Fterra jonë", duke njohur, sa ka qënë e mundur jetën e bijve tanë në emigracion dhe veprimtarinë e Komunitetit fterjot, arrin lehtë në gjykimin, se fterjotët në tërë historinë e njohur, përherë kanë ndjerë dhe kanë mbajtur lidhje të forta me Fterrën dhe me njëri-tjetrin. Madje kemi bërë "fterjote" dhe nuset tona, dhe dhëndurrët tanë, sipas mënçurisë: "Nusja e mirë bëhet bijë e parë e fshatit", ndërsa "dhëndërri i mirë bëhet djalë i parë i shtëpisë". Njëherazi, kemi bërë dhe simpatizantë e miq, gati nga çdo krahinë e Shqipërisë e deri nëpër botë, nga etni e fe të ndryshme, jashtë komplekseve tradicionale.

Pra, duke e parë këtë problem në këto dy shekujt e fundit, (shekulli i 19-të dhe 20-të), del se fterjotë, që kanë shkuar në Turqi apo Selanik, në Europë e deri në Sh.B.A. e Kanada, i kanë mbajtur lidhjet  me Fterrën dhe me njëri-tjetrin. Këtë e vërejmë kënaqshëm edhe sot te fëmijtë tanë.

Duke i vëzhguar këto lidhje, historikisht e aktualisht, del: Së pari, se lidhja me Fterrën është dashuri shpirtërore, është dashuria për vendlindjen, si atribut individual për çdo fterjot, i shprehur: në mall e derte, në bejte e vajtime e deri në krijimtarinë letrare e artistike, në krijimtarinë shkencore, arkeologji e drejtësi, në median e shkruar e në emisione televizive dhe deri: poezi e libra, kushtuar Fterrës e fterjotëve. Cili fterjot erdhi në Fterrë dhe nuk u gjallërua e nuk u pushtua nga ndjesi të veçanta? Një fterjot i dalur nëpër botë, në një bisedë të lirë në Tiranë, na dha këtë ide: Në Evropë kam shkuar,/ N’Amerikë kam fjetur,/ Por vend më të dashur ,/ Nga Fterra, s’kam gjetur./ 

Njëherazi, kjo lidhje ështu shprehur dhe në mbështetjen e në solidaritetin  shoqëror për njëri-tjetrin, për bijtë e Fterrës e të fterjotëve, kryesisht për shkollim e kulturë, për nëpunësi e për profesione apo zanate të ndryshme. Fterjoti nuk është kursyer për të bërë mirë, me aq sa ka patur në dorë, cilitdo, aq më tepër fterjotit jashtë Qafave të fshatit.

Së dyti, janë lidhje ekonomike të shprehura në anën materiale, edhe duke marrë, por edhe duke dhënë diçka për Fterrën. Kështu, bie fjala, fterjoti ka marrë nga vendlindja, një kavanoz me mjaltë a një shishe me ujë Ixori, një varg me çepele a një bukfiqe, një shishe vaj ulliri a një "kokakola" me raki me aromë rrushi amerikan, apo dhe pak mish të pjekur fterre, apo patate e qepë të ëmbla nga koshtrat tona.

Gjithashtu, ftetrjoti dhe ka prurë diçka nga vetja e nga mundi i tij në Fterrë. Kështu, ka sjellë jo vetëm civilizim, por dhe ndihmë ekonomike për familjen dhe kontribut  për Fterrën. Të tilla punë kanë bërë kurbetlinjtë në Stamboll, nga mezi i dytë i shekullit 19-të, Isa Hizmo me të tjerë, duke nxitur idenë: çdo derë një djalë në kurbet, por dhe duke dhënë ndihmë për rregullimin dhe ndërtimin e kalldrëmeve në lagjet e fshatit Fterrë, të cilët, sipas traditës, i ndërtuan me duart e tyre ustallarët fterjotë, që janë mirëmbajtur deri vonë, por që në këto vitet e fundit, për fat të keq, janë duke u parë me "syrin e njerkës".

 Eshte e vyer ndihma para dy shekuj për ndërtimin e Xhamisë-mejtep; për shkollën fillore e për xhaden Kuç-Fterrë në vitet '20-30-të; për telefoninë me Kuçin në vitet '30-'40-të e me Borshin në vitet '60-të; për ndërtimin e Hidrocentralit në Fterrë ne 1956-tën e për shkollën 8-vjeçare dhe ujësjellësin në vitet '60-'70-të; për rregullimin e mirëmbajtjen e xhades, nga ana e Borshit e Kuçit; por dhe për ndërtimin e godinës dhe Muzeut për Fterrën, në vitin 1979-80-të, e të tjera punë, që janë bërë në dobi të Fterrës. Një shëmbull i freskët i viteve të fundit, është dhe rregullimi e mirëmbajtja e varrezave të Fterrës, duke dhënë çdo fterjot një kontribut modest financiar. Në këtë kuadër bëjmë apel për më shumë kontribut për vendlindjen tonë e të të parëve tanë. Është obligim i përbashkët ringritja e Muzeut të Fterrës, rregullimi dhe sistemimi me projekt i Ixorit, si qendër e Fterrës, ripërtëritja e ujësjellësit me ujët e Ngurrëzës e ndofta dhe rikompozimi i Lapidarit  të dëshmorëve të Fterrës sonë. Realizimi i këtyre detyrimeve kërkon mbështetjen kryesisht të iniciativës së lirë private, por dhe asaj komunitare. Detyrë madhore për komunitetin fterjot është mirëmbajtja, madje deri  asfaltimi i 10 km rrugë, nga Ixori ynë, këtu ku jemi, e deri në Qafën e Kalasë së Borshit, që është në dobi të vetë egzistencës së Fterrës sonë, të cilën të gjithë e duam shumë, deri dhe me tepërim.

Lidhja me Fterrën e me njëri-tjetrin është jo vetëm tradite e kultivuar, por mund të cilësohet dhe si trashgimni genetike, që vërteton se dhe geni fterjot i përket genit shqiptar, i cili nuk u shua, as nën sundimin shekullor nga Perandoria Romake e as deri te sundimi otoman 500 vjeçar, madje as te arbëreshët e Italisë e as te arvanitasit e Greqisë, kur Amerika e Jugut në më pak se 200 vjet, humbi etninë dhe gjuhën e vet, duke u konvertuar në “Amerikën Latine”. Kujtojmë këtu dhe shëmbullin e Fiqret Fterrës,që megjithse i rritur në Tiranë dhe i ikur në Amerikë në djalëri që në 1943, pa ardhur asnjëherë në Fterrë, kur vdiq në 1997 në Nju Xhersi, la amanetin që hirin e trupit t’ia sillnin e t’ia hidhnin në detin pranë Borshit, amanet që ia plotesoi Gruaja e tij, amerikania Kostancë, me dy femijtë e tij, 5 vjetë më parë. Pra, lidhjet e fterjotëve me njëri-tjetrin e kanë bazën dhe te instikti i dashurisë për njëriun tënd, e kanë burimin dhe te qumështi i nënave fterjote, dhe tek edukata familjare dhe e vendlindjes, dhe te mjedisi i Fterrës.  

Së treti, janë lidhje shoqërore e miqësore të fterjotëve që janë shtrirë dhe në fshat e fqinj, me shokë e miq nga krahina e nga treva shqiptare, madje dhe me të huaj, deri dhe në jo pak martesa të reja, që janë bërë këto vitet e fundit dhe në Itali e Greqi, Amerikë e Kanada, apo gjetkë.

Prandaj, tradita e lidhjes me Fterrën dhe me njëri-tjterin është e nevojshme, jo vetëm të njihet, por dhe të ruhet e të zhvillohet  për të mos “u tkurrur” më tej, që mund të çojë deri në braktisjen e Fterrës sonë "lule xheneti", siç e kanë quajtur të parët tanë, sepse ka vlera njerëzore e natyrore, ka vlera historike-arsimore-kulturore, ka vlera të mirësisë e të virtytit, ka vlera të punës e të jetës. Fterra është vend me bukuri ekzotike e me natyrë pjellore, me njerëz që shquhen për urtësi e mirësi. Mirpo, në kushtet e demokracisë, duhet njohur dhe vlera turistike e Fterrës, si  përparësi për kthimin e saj në një pikë turistike të çmuar.

            Kjo sepse Fterra mund të bëhet pikë turistike pranverore e verore, madje dhe për vjeshtën e parë. Dhe ja pse. Në pranverë ringjallet jeta, kur “prilli mbush çeturët” e “maji njom dhe gurët”. Në verë, kur dhe buzë detit të zë vapa, këtu nuk ndjen pikë djerse. Edhe vjeshta e parë, këtu është e artë dhe e kamur. Në këtë periferi, dhe në dimër ka një klimë normale, që nuk i njeh temperaturat ekstreme.  

Pra, Fterra ka një pozicion komod. Ka ujë burimi të lehtë. Nga lart vjen era e malit, që të freskon ballin. Nga lugina vjen era e detit ngarkuar me avuj uji. Nga lumi  vjen freskia e vesës. Këtu dhe toka, si një organizëm i gjallë, me kullotat e saj speciale, u jep një shije të veçantë dhe qumështit, djathit e mishit të qëngjit e të kecit, ashtu siç kanë “nostimë” dhe frutat e perimet, vaji i ullirit e rakia e rrushit, fiku perdhikul dhe arra që thyhet me dorë, patatja e qepa me qepujkën etj. Këtu kultivohet dhe bleta., mjalti i të cilës është kurativ për disa sëmundje. Mjeku Peti Zeneli, në vëzhgimet e tij, ka arritur në gjykimin se në këtë klimë nuk ka as dhimbje koke e as sëmundje zemre, këtu nuk ka as të dhjamosur e as diabetikë, përveç sëmundje stomaku për mungesë regjimi.

Në kushtet e demokracisë globale, kur në sajë të komunikimit elektronik e lëvizjes së shpejtë të njerëzve ka ndryshuar dhe ligji i hapësirës dhe i kohës, në dobi të qytetërimit, problemi është të ndryshojmë dhe mentalitetin tonë të jetesës për të punuar, jo vetëm me dashuri platonike për Fterrën, por të mendojmë dhe individualisht, dhe si komunitet, se çfarë mund të realizohet për ta kthyer Fterrën në një pikë turistike të çmuar, krahas Borshit që kemi pranë, sepse dhe Fterra, edhe zyrtarisht e administrativisht, hyn në zonë turistike, si pjesë përbërëse e Komunës Lukovë.

Dhe kur arrijme në këtë përfundim, bazohemi dhe në përvojën e fshatrave nëpër Botë, që i kanë kthyer në qendra urbane, duke ndërtuar vila e duke i transformuar në vende pune e çlodhëse. Në zona të ndryshme rurale dhe atje ku ka pak banorë, madje dhe atje ku nuk ka banorë, shkojnë nga qyteti në periferi, siç i konsiderojnë ata ish-fshatrat, dhe kryejnë punë bujqësore e shërbime të tjera. Një shëmbull të tillë e kemi edhe tek një numër fterjotësh që jetojnë e punojnë në Sarandë, por që vijnë herë pas here në periudha të ndryshme të vitit, si për të punuar koshtrat e tyre, dhe për të ndënjur këtu me ditë a me muaj, se në këtë klime e këtë mjedis të zgjatet dhe jeta.

Tregues i mirë dhe shpresëdhënës është dhe fakti që disa fterjotë, jo vetëm kanë filluar të mendojnë, por dhe kanë filluar të rregullojnë shtëpitë ekzistuese, por dhe të ndërtojnë shtëpi me kerkesat e kohës së sotme. Këtë po e shikojmë, sidomos te ata fterjotë që merren me aktivitet privat, që janë duke menduar e projektuar ndërtimin e shtepive të tyre të reja për të ardhur me pushime dimërore a verore, apo në vjeshtë e në pranverë, sipas mundësive.

            Kështu, mendojmë se Fterra jonë do të kthehet një qëndër turistike edhe për të huaj, edhe për miq e shokë të fterjotëve nga shumë anë, deri nga bota ku janë e ku punojnë. Eshtë shëmbull i bukur, që me nxitjen e Ismet Elezit erdhi në Fterrë një ekip studjuesish nga universiteti i Gracës në Austri, që për tri javë bënë studimin social-kulturor për Fterrën tonë, që e kanë botuar dhe në një libër shkencor të atij universiteti. Është frymëzuese dëshira e publicistit Fatos Lubonja, djali i Liri Fterrës, që kërkon të ketë një shtëpi në Fterrën tonë, ku të vijnë e të banojnë për një kohë të caktuar edhe poetë e krijues të tjerë, se Fterra jonë është dhe vënd frymëzues, edhe me natyrë ekzotike,  edhe me histori e kulturë, edhe me bij të shquar të saj.

            Për gjithë sa theksuam, gjykojmë se, për më tepër në kushtet e ekonomisë së tregut të lirë, janë të gjitha mundësitë për të ruajtur e forcuar lidhjet me vendlindjen  tonë dhe të të parëve tanë, duke gjallëruar dhe riorganizuar Komunitetin fterjot, këtu e në Tiranë, duke u organizuar dhe në emigracion, sidomos komuniteti fterjot në Greqi, ashtu si kudo ku ka bashkësi fterjotësh, duke zgjeruar e forcuar lidhjet me Fterrën dhe me njëri-tjterin, bashkëpunimin midis nesh, duke parë gjithnjë ato që na bashkojnë për ta bërë Fterrën tonë ashtu siç e duam të gjithë. Se në Fterrë, ashtu siç na tha një profesor, Jakupi, mund të jetosh si zotni edhe duke qënë bari, edhe duke qënë bletrritës. 

Fterrë, 28 gusht 2004.                        Punuar, në bashkëpunim

                                                  Gëzim Dusha, Jashik Maci dhe Guro Zeneli

Nr. 40 – gusht  2004