Të gjithë ata që e njohin fshatin Fterrë, kur u paraqitet ndonjë banor i këtij fshati, shpesh shtojnë: “Fshati i hoxhëve”, duke kujtuar kështu një veçori kulturore të tij. Kështu është quajtur ky fshat prej kohëve që s’mbahen mend. Dhe ka një arsye të vërtetë që ky fshat i vogël, që asnjëherë nuk i kaloi të njëqind shtëpitë, të quhet “Fshati i hoxhëve”. Prej tij, vetëm ata që ruhen në kujtesë të banorëve janë disa dhjetëra. Që nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë e deri në mesin e shekullit  njëzetë numërohen rreth 40 nga ky fshat. Dhe shërbyen si hoxhë në dhjetëra fshatra të Shqipërisë jugë-perëndimore. Janë të rralla fshatrat e rrethit të Vlorës (sidomos të zonës së gjerë të Lumit të Vlorës), si dhe të shumtë fshatrat e tjera të besimit mysliman të rrethit të Sarandës etj., ku të mos kenë shërbyer klerikë nga ky fshat.

            Këta klerikë që kryenin shërbesat e hoxhës kishin mbaruar shkollat e mesme (medrese), madje edhe të larta. U arsimuan në disa nga qytetet e njohura e të zhvilluara të Perandorisë, si në Janinë, Delvinë, Filat, madje edhe në Stamboll e vende të tjera. Isa Hizmo thuhet se pati studiuar në Arabinë Saudite. Ky u bë i shquar, kujtesa e popullit e ruan edhe si njeri që falte në xhami Sulltanin dhe si hoxhë oborri. Në të vërtetë e dokumentuar është se ai ishte dekan i një universiteti në Stamboll. Dhe sot ruhet në familje të bashkëfshatarëve tanë ndonjë diplomë me firmën e tij. (Hoxha i Fterrës, që shërbeu deri në vitin 1960, kishte diplomë të firmosur prej tij si dekan). Isai lindi në Fterrë rreth viteve 1850. Fillimisht mori mësimet e para në xhaminë e fshatit. “Xhaxhai i tij, Mustafa Hizmo, - shkruan një pasardhës i tij në gazetën "Fterra jonë" , - që ushtronte detyrën e hoxhës në Delvinë dhe Janinë, e mori me vete…Më vonë ai vazhdoi studimet në Universitetin e Stambollit, në fakultetin teologji-drejtësi, të cilën e përfundoi me rezultate të shkëlqyera. Në vitin 1878 u caktua me detyrën e dekanit në këtë fakultet”. Ai përdorte edhe mbiemrin “Shefki” Fterra, ose Gjirokastriti; thuhet se “shefki” ishte një titull që iu dha. Duket se ai ndihmoi shumë bashkëfshatarë të tij (dhe bashkatdhetarë) të vazhdonin në Stamboll shkolla të ndryshme, shumë prej të cilëve edhe për hoxhë.

            Hoxhët e Fterrës, ata që ruhen në kujtesën e bashkëfshatarëve ende qartë, mund të ndahen në dy grupe: ata më të hershmit të shekullit të nëntëmbëdhjetë  (1840-1900) dhe ata që kanë shërbyer gjatë shekullit të 20-të. Nga grupi i parë njohim pak dhe nuk ka shumë të dhëna për ta. Nga periudhat më të hershëm mbahen mend, veçanërisht Isa Hizmo. Mulla Lazo Kofina  përmendet në këngët popullore, kushtuar ngjarjeve të viteve 1840. Mustafa Hizmo, në mesin e shekullit të 19-të  punoi si hoxhë në Delvinë e Janinë. Nuk është e qartë në se ky e çeli i pari rrugën për vargun e gjatë të djemve fteriotë që do të studionin për hoxhë apo ndonjë tjetër. Deri sa ai kishte arritur të bëhej hoxhë në disa qytete të rëndësishme të perandorisë turke, merret me mend se para tij ka pasur një traditë më të hershme si fshat në këtë fushë. Në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të ushtroi detyrën e hoxhës Laze Çipi. Po në këtë periudhë përmenden si hoxhë të njohur Hasan Hizmo dhe Iliaz Mita. Thuhet se Hasani pati studiuar në një shkollë me njërin nga familjet turke Inionu, që më vonë pati detyra të rëndësishme shtetërore. Duhet përmendur këtu se disa nga ata që shërbyen si hoxhë patën mbaruar edhe shkolla të profileve të tjera dhe natyrisht kishin studiuar edhe teologji. Gjysmën e dytë të shekullit 19-të shërbeu si hoxhë në Filat dhe në Janinë dhe në pleqëri të thellë edhe në fshatin e vet, Jakup Mato. Tradita vazhdoi deri në fillimet e shekullit 20-të.

            Hoxha i fshatit Fterrë Hivzi Bezhani, që ushtroi detyrën e klerikut deri në vitin 1960, ishte diplomuar për drejtësi dhe teologji në Stamboll.

            Gjatë shekullit të 20-të, kryesisht në gjysmën e parë, nga ky fshat, kryen detyrën e hoxhës një numër i madh burrash, sidomos po të kemi parasysh se kemi të bëjmë me një fshat të vogël. Këta klerikë myslimanë mbuluan një numër të madh fshatrash e qytetesh, madje zona e krahina të tëra dhe për disa breza radhazi, ose në vazhdimësi, duke ia lënë këtë detyrë bashkëfshatarëve të tyre. Kudo përhapën kulturën e kohës. Ishin njëkohësisht përçues të dijes, të rregullave të mirësjelljes, përçues të kulturës fetare. Deri vonë pleqtë e fshatit, krahas të falave, sureve, recitonin me pasion poezi të autorëve të vendeve arabe, përmendnin proverba e fjalë të urta arabisht. Dhe nga të dhëna të shumta këta klerikë myslimanë kujtohen me respekt nga banorët e fshatrave ku shërbyen Ishin njerëz të urtë, shembull të njerëzve të sjellshëm, të ditur e të devotshëm.

Hoxhët e Fterrës kanë shërbyer për një kohë mjaft të gjatë në shumë krahina. Më shumë kanë shërbyer në fshatrat e Vlorës. Po ashtu, në disa fshatra kanë shërbyer njëri pas tjetrit hoxhë nga Fterra. Disa fise, si Mita, Hizmo, Mato etj. kanë nxjerrë disa hoxhë dhe këtë e kanë vazhduar brez pas brezi për një kohë të gjatë. Në kohën tonë ka studiuar në shkollë të mesme në Shkup Artur Malo. Dhe tani Edvin Ruko vazhdon studimet për drejtësi dhe teologji në Arabinë Saudite                 

                                                                        As.Prof.Dr. Jakup Mato

Nr.20 – qershor, 2000