FTERRA NË SHEKUJ

(Pjesë të shkëputura nga libri i z. Naxhi ZHUPA)

TERRITORI, KUFIJTË, SIPËRFAQIA, POPULLSIA, MOTI, KLIMA, EKONOMIA.

(Përshkrim i shkurtër gjeografiko-ekonomik)
Fterra është një nga 13 fshatrat e krahinës malore dhe të dëgjuar të Kurveleshit (Nivicës, Rexhinit, Gusmarit, Progonatit, Lekdushit, Golëmit, Kaparjelit në Kurveleshin e Sipërm, pa harruar që dhe Picari, Kolonja, Medari e Shtëpëzi quhen Kurvelesh, dhe Vërmiku, Bolena, Kallarati, Kuçi, Çorraj dhe Fterra në Kurveleshin e Poshtëm). Ajo ndodhet në pjesën jugperëndimore të kësaj krahine dhe ballë për ballë me detin Jon, 8 km larg tij në vijë të drejtë.
Nga pozicioni që ka, Fterra është quajtur me të drejtë “Porta Jugperëndimore e hyrjes në Kurvelesh dhe e luftërave të pandërprera në këtë drejtim”.
Fterra ka një sipërfaqe të përafërt me 63 km katrorë dhe shtrihet në mes të gjerësisë gjeografike 44 gradë, 38 minuta e 40 sekonda dhe gjatësisë gjeografike 19 gradë, 55 minuta e 10 sekonda (ose më saktë ajo ndodhet në mes të kuadrateve të X=27 dhe x=47 dhe të Y=03 e 10 të hartës 1:25:000 të vitit 1962).
Fterra kufizohet: nga veriu: me fshatin Kuç në një gjatësi prej 4.5 km, kufiri me të kalon nga perëndimi në lindje dhe fillon: tek derdhja e Përroit të Zi në lumin e Çorre dhe ngjitet lart e del te harca e Përroit të Zi, 300 metra në jug të jatakeve të Gjolige. Më tutje ngjitet lart në drejtim të verilindjes dhe del e përfshin lartësinë 1365 metra të Thomalleshit, ku merr një kthesë harkore rreth 1.5 km në drejtim të juglindjes deri tek qafa e Gjeshnikoshit (përjashtuar për Kuçin). Prej këtu fillon kufiri i fshatit Golëm, i cili ecën drejt jugut duke kaluar larg nga kurrizi malor sa duhet të kalojnë 200-300 dele në kullotje. Distancë e barabartë kjo me 150-200 metra e llogaritur nga e dhëna që delja zë në ecje afërsisht 0.5 metra .
Kufiri me Golëmin në këtë drejtim zgjat 5 km deri tek qafa e Veshe, qafa e Droshës. Këtu kufiri me Golëmin shkëputet dhe nga juglindja e Komemës (4407), ai nis me Zhulatin, fillimi i të cilit është qafa e Gjonës (4307b), mandej ecën drejt juglindjes dhe kalon 700m në lindje të Gropës së Fonicës (4308b-c). Pastaj ai shkon drejt Harcës së Gjinushit (4308c), e prej këtu zbret poshtë në vendin e quajtur Shtrungat e Gurta (4308d) dhe mandej vazhdon në drejtim të Sheshit të Kroit (4208c-d). Nga këtu ngjitet lart për te ana lindore e Pellgjeve të Gëde (4209c), duke mbetur këta brenda kufirit të Fterrës.
Prej këtu kufiri ngjitet lart për në ballin e Miroshmarës, duke kaluar 200 metra në perëndim të saj. Këtë vijë e ndjek për në jug drejt majës së Penjës (4208c), majës së Lëpjetës (4109) dhe mbërrin te qafa e Shtrungës (3910).Edhe ky kufi me Zhulatin kalon nga maja ose ujëndarësja 150-200m në anën perëndimore.
Në perëndim të majës së Lucës 1833m e lartë (3810) e deri afër Kroit të Mollkuqit, kufiri ecën për në jugperëndim, por këtu ai kthen drejt perëndimit dhe zbret në grykën e Galishtit afër vendit të quajtur Bregu i Kretës. Deri këtu Fterra kufizohet me fshatin Tatzat. Pas kësaj kufiri hidhet në perëndim të arave të Arqisë e në harcat e Harëzatës. Pastaj ngjitet lart dhe del 200 metra në veri të majës së Gargullit (3806b). këtu merr një hark të vogël drejt veriperëndimit për të zbritur në afërsi të Përroit të Langadhës, ose tek Langadha e Dafe siç quhet dhe për të vazhduar për në perëndim përgjatë rrjedhjes së Përroit të Langadhës në lumin e Çorre. I gjithë ky kufi është me fshatin Borsh, kurse me Çorrajin nga jugu në veri e ndan rrjedhja e lumit deri te Përroi i Zi në veri.

PAMJA E JASHTME E TERRENIT TË FTERRËS

Kur sipërfaqen e tokës e studiojmë për efekt gjeografik, topografik, ekonomik dhe taktik siç është rasti i këtij studimi, si dhe për mundësinë e rritjes së bimëve dhe kafshëve, pra të florës dhe faunës, atë (terrenin) e ndajmë:
A. Në terrenin fushor – që përfshin pjesën e vendit (rajonit) prej lartësisë 0-100m mbi nivelin e detit. Të tillë terren përsa i përket shtrirjes në sipërfaqe dmth. fushë, Fterra nuk ka, megjithëse përgjatë kufirit perëndimor ku kalon lumi i Çorre lartësia absolute mbi nivelin e detit nuk i kalon 100m.
B. Në terren kodrinor – ky lloj terreni fillon prej 100-800m. Të tillë në Fterrë ka shumë. Ai ndodhet në grykën e Fterrës dhe në grykën e Galishtit. Në grykën e Fterrës ky terren mund të kufizohet në lindje – Shkëmbi i Heriut (4006b-d), Shpella e Hasakondit (4106b), Guri Çokës (4009) dhe vazhdon për në veriperëndim për të mbërritur kjo vijë studimi te fillimi i Përroit të Brodanit (4704a). Kurse në perëndim si vijë kufitare e këtij terreni mund të merret shtrati i Lumit të Çorre. Ndërsa në grykën e Galishtit ky lloj terreni ndodhet në të dy anët e kësaj gryke duke filluar në anën e Arqisë në Galishtin e poshtëm dhe duke mbërritur deri te Gropa e Hejazit (4108b-c), ku lartësia dhe këtu nuk i kalon 800m.
Të dyja këto gryka me këtë terren zënë afërsisht 32% të territorit të Fterrës dhe janë zonat më të ngrohta, më ekonomike (prodhimtare), dhe me burime uji të shumta (megjithëse shumica me prurje të vogla).
C. Në terren malor – që përfshin zonën mbi 800m dhe që në grykën e Fterrës ky terren fillon prej vijës: Shkëmbi i Heriut, Shpella e Hasakondit, Gurit i Çokës, fillimi i përroit të Brodanit e deri në kurrizin malor të majave të Gargullit, Martëzës, Balashit, Lajthisë e Thomalleshit në veri dhe dy faqet lindore e perëndimore mbi 800m në rrugën e Galishtit. Pra faqet e Sinamatit, Lëpjetës, Rrëzës së Hejazit dhe në perëndim Harcat e Rrëmullës, Martëzës, Kopecit, Lajthisë, Fonicës, Komemës e lugut të Fterrës, ku në këto terrene gjejmë edhe pjesë të veçanta që hyjnë në nocionin “terren tepër malor”. Të tilla janë Buzat e Kurpërit, honet e Lajthisë, Zona e Rrypës së Gërvecit, honet e Heriut, ana perëndimore e majës së Lazërit etj.
S’përfaqa malore dhe tepër malore e Fterrës zë afërsisht 68% të territorit të saj çka flet për një mungesë të madhe toke, are dhe të kullotave të shtruara e të pasura me bimë, pyje e ujë. Kjo për faktin që mali dhe Galishti i Fterrës është pothuajse i tëri i zhveshur me përjashtim të hilqeve të Cilos e prralleve të Gurrës e prralleve të Halile e Matogumës në lindje të Galishtit të poshtëm.
Bimësinë tjetër të veçantë siç ishin druri i rrallë i dëllinjës, prralli, murrizi, vënjës e disa të tjera të rralla gati u zhdukën pas viteve 1960 kur kjo zonë kaloi në përdorim të Ndërmarrjes së Kullotave, por u zhduk dhe nga duart e zeza të disa barinjve vendas që me anën e zjarreve për kullota dogjën dhe ato drurë e shkure që lulëzonin e freskonin natyrën në ato zona.


MOTI I KLIMA NË TERRENIN E FTERRËS
DHE NDIKIMI I TYRE NË JETËN E NJERËZVE DHE NË ZHVILLIMIN E BOTËS BIMORE E SHTAZORE
(FLORËS DHE FAUNËS)

Fterra në fshat ka klimë mesdhetare e cila nga mesdhetare në grykën e Fterrës kalon në mesdhetare atlantike (kontinentale) në grykën e Galishtit dhe në përgjithësi në lartësitë mbi 800m.
1. Ç’kuptojmë me fjalën “mot”? Me fjalën mot kuptojmë gjendjen fizike të atmosferës në rajonin që bëjmë fjalë, në periudha të ndryshme kohe dhe të motit.
2. Me fjalën “elemente meteorologjikë” kuptojmë gjendjen e atmosferës, pra temperaturën, lagështinë ajrit, presionin atmosferik, drejtimin dhe shpejtësinë e erërave, retë dhe reshjet.
3. Me fjalën “klimë” në kuptojmë regjimin mesatar të motit për një rajon apo zonë që studiojmë. Kjo merret si mesatare disa vjeçare radhazi. Kështu p.sh. po tu referohemi të dhënave mesatare 30 vjeçare të Shërbimit Meteorologjik të Republikës (SHMR) dhe të dhënave me matje të veçanta nga vetë autori sipas praktikës dhe njohurive të nevojshme të Shërbimit Meteorologjik të Artilerisë (SHMA) i cili përcakton temperaturën e ajrit, temperaturën tokësore të ajrit, drejtimin dhe shpejtësinë e erës, ndryshimin në lartësi të temperaturës, shtypjen barometrike, lagështinë e ajrit etj. do të na dalë se temperatura mesatare e ajrit në zonën e Fterrës për çdo tre mujor është si më poshtë:
Në tre mujorin e dimrit 6.7 deri 7.1 gradë celsius
Në tre muajt e pranverës 15.8 deri 16.2 “ “
Në tre muajt e verës 22,5 deri 23.1 “ “
Në tre muajt e vjeshtës 11.4 deri 12.1 “ “
Kurse temperatura mesatare vjetore (sipas viteve) lëkundet nga 14.4 deri në 15.2 gradë celsius. Me një amplitudë 18.4 gradë. Siç shihet në Fterrë temperaturat më të nxehta dhe më të ftohta janë:
Më e ftohta është ajo e muajit janar që lëkundet nga 5.4 në 5.9 gradë celsius. Kurse më e nxehta është ajo e muajit korrik që lëkundet nga 23.8 në 30.1 gradë celsius.
Po të kemi parasysh faktin që Fterra ka tre lloje terrenesh (kodrinor, malor dhe tepër malor), del përfundimi se Fterra ka tre elemente meteorologjik. Për rrjedhojë në Fterrë, në Lug të Thellë, në Gjovizhe dhe në Langadhë temperatura mesatare sipas tre mujorëve paraqitet si më poshtë:
Në tre mujorin e parë 9.3 deri 10.1 gradë celsius
Në tre mujorin e dytë 18.2 deri 19.7 gradë celsius
Në tre mujorin e tretë 25.5 deri 27.1 gradë celsius
Në tre mujorin e katërt 15.4 deri 16.6 gradë celsius.
Nga këto të dhëna që paraqitëm, mund të nxjerrim përfundimin se:
Klima në zonën e Fterrës ndryshon nga mesdhetare atlantike në mesdhetare kontinentale. Ky ndryshim edhe në Fterrë është i lidhur me dy faktorë. Pra me pjerrësinë e boshtit të tokës që shkencërisht është vërtetuar se është 23 gradë e gjysmë dhe luan rol kryesor në formimin e klimës, si dhe me pjerrësinë e vet terrenit në fjalë që në shumë rajone të Fterrës është deri 70 gradë dhe në vende të veçanta si në Buza të Kurprit, Honet e Lajthisë etj. arrin dhe 90 gradë. Kjo pjerrësi jep në mënyrë të padiskutueshme ndryshimin e temperaturës mesatare që pamë më lart.
Ndryshimi i temperaturës dhe rrjedhimisht i klimës në zonën e Fterrës është i lidhur edhe me faktin tjetër që: uji dhe sipërfaqja e ujit, toka dhe sipërfaqja e tokës, kanë aftësi të ndryshme për të thithur rrezatimin e nxehtësisë. Kështu që uji për shkak të cilësive të tij fizike (nxehtësisë specifike, përçueshmërisë termike etj.) ngrohet ngadalë dhe ftohet po ngadalë me tokën.
Ndryshimi i temperaturave në Fterrë është i lidhur edhe me sasinë jo të paktë të burimeve të ujit në gjithë zonën e ulët të Fterrës. Ato ndodhen në pjesën nën rrugën automobilistike e përgjatë saj dhe sipas vetive fizike që ka uji, në verë ai çliron avuj të nxehtë, kurse në dimër përhap freski deri në të ftohët.
Por ndryshimi i temperaturave në Fterrë është i lidhur në mënyrë të theksuar me mungesën e madhe të pyjeve në gati 3/4 e territorit të saj dhe me ekzistencën pa mbarim të shkëmbinjve, gurëve e zhavorrishteve (në pjesën më të madhe të territorit) që dhe këta sipas vetive që kanë ngrohen shpejt e ftohen po shpejt. Pra bëhen shkak për luhatje të shpeshta të temperaturës në orë të ndryshme të ditës dhe të natës, edhe brenda një rajoni të vogël dhe në të njëjtën kohë dhe për lagështirën presioni atmosferik, erërat, reshjet etj. Këtu qëndron dhe argumenti që ndërsa në Fterrë brenda rriten edhe portokallet, limonët e gjithë llojet e frutave e zarzavateve, ndërsa në Fonicë që nuk është më larg se 5 km e në rrëzë të Hejazit rriten vetëm thekra, elbi, gorrica, kumbulla e egër etj. dhe kjo ndodh për shkak të temperaturës e të lagështisë gjatë regjimit ditor të motit (ditës, natës, stinës dhe vitit).
Nga sa thamë mund të konkludojmë se: Në zonën e Fterrës ndryshimet e mëdha në distanca të vogla, të temperaturave dhe të lagështisë janë gjithmonë të theksuara dhe kjo duket mirë nga shpërndarja mesatare vjetore e reshjeve të analizuara për 30 vjet dhe të disa matjeve praktike të kryera në pika të ndryshme të rajonit të Fterrës nga vetë autori i punimit. Kështu që mesatarja vjetore e reshjeve në zonën e Kuçit, Çorrajit e Fterrës etj. është si më poshtë:

Muaji Mesatarisht bien
Janar 389 mm shi
Shkurt 348 mm shi
Mars 267 mm shi
Prill 159 mm shi
Maj 122 mm shi
Qershor 48 mm shi
Korrik 29 mm shi
Gusht 68 mm shi
Shtator 202 mm shi
Tetor 266 mm shi
Nëntor 384 mm shi
Dhjetor 489 mm shi

Mesatarja vjetore për zonën e Fterrës është 2761-2765 mm shi.
Konkluzioni është:
- Asnjë zonë tjetër e Republikës përveç Fterrës, Çorrajit, Kuçit dhe fshatrat rreth tyre nuk kanë një sasi kaq të madhe reshjesh. Pra kjo zonë për sasinë vjetore të reshjeve zë vendin e parë në republikë. Zona dhe vende të tjera si Dragobia me 2166 mm shi, Puka me 2033 mm shi dhe Thethi me 2747 mm shi që zë vendin e dytë, janë të pakta.
Lind pyetja pse bien kaq reshje në zonën e Fterrës dhe përreth saj? Kjo shpjegohet me të dhënat e mëposhtme:
- Fterra ndodhet brenda zonës së ashtuquajtur zonë mesdhetare atlantike mbi të cilën zotërojnë masa ajrore të detit Jon në të gjitha stinët e vitit, pasi Fterra nga buza e detit Jon nuk i kalon 8 deri 10 km dhe nga pika më e afërt bregdetare Skaloma e Borshit e deri në Langadhë të Fterrës është 7 km në vijë të drejtë.
- Dihet se uji i detit ka veti që ngrohet më ngadalë se toka dhe ftohet po më ngadalë se toka. Rrjedhimisht krijohet qarkullimi ciklonar dhe anticiklonar. Kjo do të thotë se erërat ditën fryjnë nga deti në tokë dhe natën nga toka në det.
Nga ky qarkullim i erërave të ngrohta në dimër dhe të freskëta në verë të detit Jon, përfiton dhe Fterra klimën mesdhetare, kështu që duke qenë se deti Jon është afër Fterrës, ai sjell drejt tokës e sidomos maleve, masa ajrore tropikale të ngrohta, gjë që shoqërohet me një sasi të madhe reshje që përplasen në stuhia dhe që vendasit e sidomos të moshuarit i njohin mirë ato. Ata kur prishet koha fytyrën e kthejnë nga ishujt e Jonit dhe të thonë me saktësi se pas sa orësh ose dhe minutash do të kemi shi mbi Fterrë. Këtë e bëjnë nga praktika jetësore e tyre por dhe nga shpejtësia e erës që sjell shiun apo stuhinë.
Ndryshimet e mëdha në klimën e Fterrës ndodhin para së gjithash se ndërsa në mal vijnë shpesh edhe rryma ajrore kontinentale (verore) në zonën e ulët (përgjatë rrugës automobilistike e pranë saj), përkundrazi vijnë rryma ajrore tropikale të ngrohta.

PAK FJALË EDHE PËR POPULLSINË E FTERRËS
NË GJYSMËN E DYTË TË SHEK. XIX
DHE NË GJYSMËN E PARË TË SHEK. XX.

Përsa i përket popullsisë së Fterrës para shekullit XIX nuk kam mundur të gjej të dhëna të sakta. Por nga ato që kam mundur të siguroj, mund të thuhet shkurtimisht se popullsia e Fterrës në vitet 1850-1939 paraqitet si më poshtë:
Në vitet 1850-1939 Fterra ka pasur një popullsi me një rritje të vogël që predominonte mosha 15-47 vjeç për meshkuj me 1.1% më shumë se femra dhe me një numër mesatar banorësh 510 deri 650 veta (gjatë 70 vjetëve të fundit). Karakteristike është fakti që megjithëse kushtet e jetesës kanë qenë të rënda dhe vdekshmëria foshnjore po kështu e madh, gjë e cila vërtetohet nga analiza e jetëgjatësisë të 25 çifteve të moshuara të lindura në vitet 1880-1910, dhe nga shqyrtimi i disa trungjeve familjare ku mosha mesatare për burrat ka qenë 71 vjeç dhe për gratë 82 vjeç, çka flet për atë që gratë në Fterrë kanë jetuar edhe 11 deri 14 vjet më shumë se burrat. Siç flet dhe për atë që vdekshmëria foshnjore ka qenë e madhe.
Kështu p.sh. trungu i familjes Ismail e Hadileko Bezhani (Elezi) që kanë patë lindur Saliu, Lutja, Nedimi, Vahidea, Naili, Shuqja, Anifea e Nafizi, kanë jetuar vetëm 4. Kurse nga trungu i Hivzi e Merjeme Bezhani (Zhupa) që patën lindur Nexhmedini, Habibe, Enveri, Sanija, Refiku, Siriu, Zeqo (e plus një binjak) dhe Belkëzi jetuan vetëm tre. E njëjta gjë ka qenë dhe në shumë familje të tjera që po t’i radhisnim do të duhej një listë shumë e madhe.
Megjithëse këto jetëgjatësia në Fterrë siç shprehen specialistët bazën e kanë pasur tek geni (ADN) e veçantë e prejardhjes të banorëve autoktonë dhe tek mos përzierja e tyre me sa ka pasur mundësi. Tek të jetuarit dhe të plakurit në një ambient krejt steril (të pastër) siç ka qenë dhe mbetet akoma Fterra.
Ajo e ka bazën te puna e vazhdueshme dhe sistematike e brezave të kaluar në sektorë të tillë si blegtoria e bujqësia, që organizmin e njeriut e mban gjallë për shumë e shumë kohë.
Edhe mënyra e të ushqyerit kryesisht me bulmet dhe me produkte të freskëta bujqësore ka luajtur rol të veçantë në zgjatjen e jetës te njeriu që ka jetuar në Fterrë.
Kultura e të jetuarit në Fterrë edhe pse në kohë të vështira duhet marrë parasysh. Fshatari i Fterrës së dikurshme dhe me pak të ardhura që ka pasur nuk ka jetuar kurrë bashkë me blegtorinë dhe me kafshët e tjera shtëpiake siç ndodh në zona të tjera. Këtu ndoshta dhe kultura fetare ka ndikuar për mirë që njerëzit të mbanin pastër ambientin dhe vetveten.
Me këta njerëz, me këtë ekonomi, dhe në këtë mjedis është zhvilluar edhe veprimtaria luftarake e Fterrës në të gjitha rastet që është paraqitur nevoja, për të cilën do të flitet gjetkë.

Shënim: Për përgatitjen e këtij kapitulli janë shfrytëzuar:
1. Ndarja administrative e vitit 1923.
2. Flora dhe fauna e krahinës sipas një ekspedite të viteve 1978.
3. Të dhënat meteorologjike 30 vjeçare të Republikës dhe matjet praktike nga vetë autori për shumë elementë meteorologjik të zonës së Fterrës.
4. Të dhëna të pjesshme të regjistrimeve të viteve 1927-1945.
5. Të dhënat biografike të disa trungjeve familjare në Fterrë.
6. “Si ndikon prirja e tokës mbi klimën dhe prodhimin e saj” nga Enciklopedia Angleze 1971 f.24-25.
7. Janë shqyrtuar dhe tapitë e tokave të para vitit 1945 dhe masat metrike osmane të viteve hixhri janë kthyer në masat e sotme në ha dhe dynym.

FTERRA DHE VEPRIMTARIA LUFTARAKE E SAJ

1. Pak fjalë për veprimtarinë luftarake si nocion
2. Roli dhe vendi i Fterrës në veprimtarinë luftarake të krahinës.
3. Drejtimi jugperëndimor, një nga drejtimet më të rëndësishme të Kurvelesh.

1. Pak fjalë për veprimtarinë luftarake si nocion
Po t’i hedhim një sy historisë së luftërave dhe të kryengritjeve në krahinën e Kurveleshit do të vëmë re që Fterra në të gjitha rastet është përfshirë në to, me njerëzit e aftë për luftë, me ekonominë dhe me terrenin e saj shumë të përshtatshëm për luftën popullore. Në këtë kuptim them që ndoshta çdo gjë mund t’i ketë munguar Fterrës e fteriotit, por atdhedashuria e trimëria kurrë e asnjëherë. Ndaj ajo siç është theksuar dhe gjetkë, në çdo ngjarje ka marrë anën e të vështirës, të nderit dhe dinjitetit, të luftës së armatosur për çlirim e cila ka kërkuar patjetër veprimtari luftarake intensive. Dhe kjo Fterrës nuk i ka munguar. Pavarësisht se ngjarjet në materialet e ndryshme historike nuk janë konkretizuar siç duhej për kushtet që tashmë dihen, por folklori dhe këtu na ka lënë diçka nga e cila mund të nxjerrim të dhëna e përfundime me vlerë. Vargjet thonë:
Kur armiku erdh në derë,
Burrat kudo që qenë,
Edhe nga tre derë më derë,
Ngjeshën armët dhe lanë Fterrë,
Zunë shtigje, zunë dervenë (rrugë),
Nga Galishti gjer në Bolenë.
Dhe vargjet e tjera na shpien tek gjenerali natyral Gjoleka e tek Mulla Lazo Kofina kur thonë:
- Gjoleka me plotë levendë (trima),
Dhe me mulla Lazo Fterrë,
S’lanë fshat e s’lanë derë,
Pa i nisur ku kanë nderë,
Në luftë me osmanllerë,
Jo në shkretëtirë të verdhë,
Por në Delvinë, Gjirokastër e Zarelë,(i Kuçit)
Si të parët më Skënderbenë. (Popullore)

- …dhe çobanët me qylaf e gunë,
nga Çerrica në Matogumë,
ngjeshën jataganë e shisho punë (lloj pushke 1866-1910),
e si dasmorë në luftë u funë…
Siç shihet edhe n nga këto pak vargje, Fterra kur ka qenë rasti, jo vetëm nuk i është shmangur veprimtarisë luftarake, por përkundrazi ka qenë e pranishme me të tre elementët e luftës dhe herë herë prej këtu kanë nisur veprimet e para luftarake dhe kanë përfunduar në thellësi të Kurveleshit.

Po ç’është veprimtaria luftarake si nocion?
Me pak fjalë, veprimtaria luftarake është aktiviteti i njeriut, komunitetit të njerëzve, çetave, nënrepartit, repartit apo njësisë ushtarake të organizuar e të armatosur që sjell ndryshimet e nevojshme të një situate të dhënë ushtarake e politike. Por, veprimtaria luftarake e një komuniteti njerëzish (fshati ose krahine), në krahasim me repartet ushtarake ka dhe veçoritë e veta. Në rastin e parë kemi të bëjmë më një organizim, drejtim e zhvillim të veprimeve luftarake nga masat popullore me të gjitha mjetet e thjeshta të mundshme për luftë, ku nuk parapëlqehet dhe shmanget ballafaqimi frontal e i drejtpërdrejtë. Por parapëlqehet taktika e luftës së çetave, që për ushtritë klasike ka qenë dhe mbetet, siç shprehet një historian “gërryese” dhe pse jo “kancer” për ato ushtri.

Roli dhe vendi i Fterrës në veprimtarinë luftarake të krahinës
Fterra si një nga fshatrat më të hershme të krahinës së Himarës dhe Kurveleshit ka historikun e saj shumë shekullorë, të pasur, të pastër, luftarak dhe atdhetar. Ajo duke qënë në një pozicion gjeografik kyç për hyrjen në Kurvelesh ka qënë e pranishme në çdo ngjarje, në çdo kryengritje apo luftim që kanë zhvilluar kurveleshasit vitalë për çlirimin kombëtar.
Në këtë kuptim ka dhe ajo (Fterra) pjesëzën e vet të këtij roli historik që ka luajtur Kurveleshi si zemra e Labërisë, gjatë gjithë historisë tonë kombëtare. Kjo histori është histori luftrash shekullore të imponuara gjithmonë nga pushtues të huaj për interesat e tyre gjeopolitike, ekonomike dhe ushtarake. Ndaj dhe mbi zonën bregdetare të detit Jon, mbi krahinën e Himarës e të Kurveleshit, dikur edhe mbi “Nahijen e Sopotit” pjestare e së cilës ka qënë administrativisht Fterra, historia ka kaluar mbi të gjitha rebeshet e saj. Këtyre rebesheve populli i Fterrës në asnjë rast nuk iu është shmangur, por përkundrazi iu ka vënë gjoksin dhe supin si gjithë fshatrat e tjera të Kurveleshit. Në këtë mënyrë dhe Fterra ka rolin dhe vendin e vet në historikun luftarak dhe atdhetar të kësaj krahine.
Këtë rol dhe këtë vend asaj ia kanë dhënë në rradhë të parë banorët e të gjithë brezave të kaluar me aktivitetin e tyre luftarak, por ia ka dhënë dhe pozicioni kyç që zë Fterra në këtë hyrje të Kurveleshit.
Si përfundim, fterrioti njeh rolin dhe vendin e vet që ka patur fshati i tij si pjesë përbërëse e Kurveleshit në luftrat për liri. Por ai nuk pretendon për ndonjë rol të veçantë dhe historik, pasi Fterra ka qënë një fshat relativisht i vogël për një rol të tillë; ka varjuar nga 12 deri në 123 shtëpi me 60 deri 680 banorë për një periudhë të gjatë kohore (1431-1944). Pra siç shihet potenciali njerëzor i saj nuk ka qënë edhe aq i madh. Por megjithë këtë, në “portën” e saj janë zhvilluar luftra të panumërta dhe siç thotë kënga e lashtë, babë e bijtë e Fterrës janë përcjellë për atje si dasmorë.
Po t’i hedhim një vështrim të pjesshëm historisë sonë, do të vëmë re se brenda 225 vjetëve (1381-1606) në Kurvelesh e në Labëri kanë ndodhur 18 kryengrijte dhe luftra të ashpra që kanë përfshirë edhe Fterrën e atyre kohëve. Dhe na del që në çdo 10-13 vjet ka plasur një kryengritje ose është zhvilluar një luftë. Kjo do të thotë që breza të tërë njerëzish dhe në Fterrë, kanë lindur në luftë, janë rritur në luftë dhe janë plakur në luftë e kanë vdekur në luftë. Këto nuk kanë qënë pak por për tre breza në çdo njëqindvjeçar (shkencërisht brezi nga brezi llogaritet 33 vjet). Prandaj me të drejtë themi që edhe Fterra i ka dhënë çështjes sonë të përgjithshme, ruajtjes së identitetit kombëtar, çlirimit dhe përparimit të vendit mundin, djersën, gjakun dhe jetën e shumë njerëzve të saj. Por edhe personalitete që kanë bërë emër në historikun e Kurveleshit si: Mullah Lazo Kofina, Islam Fterra (Zhupa), Hasan Luçi (Fterra), Emine Mënguli (Zhupa ose dhe Banushi pas martese).
Të gjithë këto dhe të tjerë Fterrës i kanë dhënë emër, vend dhe nder në Kurvelesh dhe më gjerë.

FTERA MË 1583

Në “Defterin” osman të vitit 1583 për Fterrën veç të tjerave shënohen edhe këto të dhëna dhe emra të kryefamiljarëve.
“…Fshat me 60 burra. Me 30 shtëpi të krishtera. Një familje myslimane me tokë. Një familje myslimane pa tokë…
Emrat e familjeve që gjendeshin në Fterrë dhe paguanin taksa ishin:
1.Kokë Gjini, 2.Zhupa Brati, 3.Poge Gjoni, 4.Gjok Nika, 5.Nik Mërtiri, 6.Gjira Dhima, 7.Brat Kosta, 8.Marina Andrea, 9.Gjok Mëhilli, 10.Gjon Brati, 11.Gjok Marini, 12.Gjin Kosta, 13.Niko Dhima, 14.Dhime Mëhilli, 15.Llesh Gjin Mato, 16.Gjoka Gjini, 17.Ded Gjini, 18.Gjin Hila, 19.Zhupe Hila, 20.Hasan Gjoni (familje pa tokë), 21.Zhupe Deda,(familje pa tokë), 22.Sinan Deda (familje pa tokë), 23.Iliaz Deda, 24.Sinan Aliu, 25.Memi Aliu, 26.Thoma Gjoni, 27.Gonëm Gjoni, 28.Gjik Andrea, 29.Marin Gjonio, 30.Ali Nika, 31.Hasan Toja (pa tokë), 32.Hysen Marini, 33.Marin Duka, 34.Andrea Mëhilli, 35.Golem Gjoni, 36.Mëhill Marini.
Çfarë të dhënash mund të nxjerrim nga kjo listë?
Së pari, feja myslimane në Fterrë siç duket dhe nga 6-7 emra kryefamiljarësh sapo ka filluar të depërtojë. Pra jemi në vitin 1583 dhe të dhënat e tjera thonë se ajo do të vazhdojë dhe ndonjë shekull më vonë.
Së dyti, shumë toponime për të cilat folëm duket që janë të lidhur me emrat dhe mbiemrat e këtyre kryefamiljarëve. Pasi në Fterrë nga këti mbiemra ka shumë gjurmë vendesh, trojesh, tokash, etj, si Gropa e Toje, Përroi i Dedegjinit, Gjonmëne, Dukhila, Gjonftera, etj. siç janë dhe emrat e tanishëm të vendeve Toje ku është shtëpia e Korkute, Nike ku janë shtëpitë e Matajve, etj.


ÇERICA

Në kadastrën e vitit 1583, Çerica figuron si fshat më vete. Fshat me 34 shtëpi. Me 36 burra dhe 2 beqarë. Kurse Fterra në të njëjtin vit ka 30 shtëpi e 60 burra, një familje myslimane pa tokë e një me tokë, etj. këti të dhëna duke u nisur nga kushtet minimale që kërkon një qëndër banimi siç janë toka për jetesë, uji etj, të bëjnë të mendosh se këtu ka ose pasaktësi, ose Çerica ka qënë “hisse” e Fterrës, çka është më e mundshme dhe më e besueshme. Kjo lidhet dhe me faktin që shenjat e ndërtimeve të vjetra, të arave e të mureve të tyre mbajtëse në drejtimin verior të Fterrës si në Pirg, Bregu i Komes, Çerica janë të pandërprera.
Pra këto duhet të kenë qenë siç thuhet dhe në regjistrimet e mëparshme “hisse” të të njëjtit fshat, të Fterrës. Fakt tjetër është dhe ai që shumë emra e mbiemra të kryefamiljarëve si Gjoni, Mëhilli, Bardi etj. përkojnë me ato të Fterrës, siç përkojnë dhe shumë toponime me emrat dhe mbiemrat e kryefamiljarëve të Çericës.
Lista përmbledhëse e kryefamiljarëve të Çericës është si më poshtë:
1.Golem Bardi, 2.Nikë Deda, 3.Martin Deda, 4.Novak Deda, 5.Mëhill Gjoni, 6.Koka Lagji, 7.Mëhill Lagji, 8.Gjon Goja, 9.Gjon Vaguli, 10.Martin Peçi, 11.Gjin Deda, 12.Andrea Vaguli, 13.Nik Gjoni, 14.Vagul Gjoni, 15.Martin Komnini, 16.Gjon Stoja, 17.Lekë Leci, 18.Gjira Komnini etj.
Në fund të listës shënohen të ardhurat si fshat. Ato janë: Elb 380 akçe, grurë 885 akçe, taksë martese, gjoba, badihava 220 akçe. Fshati duhet të paguajë gjithsej 885 akçe. (1 akçe=8-10akçe=1 derhem argjend ose më saktë 1 akçe=3.52 gram serm).
Mbiemrat që sot i gjejmë si toponime pasi kanë lënë gjurmë në Fterrë janë: Bardi ose Bardhi, Deda ose Gjindede, Përroi i Mertilagjit, Stojës, Dedëhile, Gjihile, Gjoneme, Gjinali, Dukhile, Gjoplaka, Gjofterraj, Gjolleshaj, Gjonikaj, Gjovizhe, Nikemënkesh, Vija e Mërtire, Përroi i Nestorit, Hunda e Mërtire, Maja e Lekes, Maja e Kikës, Sheshi i Cfitit, Shesheza, Gomarëza, Hekal, Hekal, Kondale, Galile, Nikçokaj, Gjinali, Hasakond, Sinatrako, Mërtinez (guri) etj.

Shënim: Toponimet e shumta që përmenden në këtë punim janë mbledhë nga autori duke u konsultuar dhe me disa të moshuar si Rabo Bezhane, Jonus Zhupa, Qazim Gjoni, Hake Lonaj, Vahide Mato, Razo Dushaj etj.
Në vitin që bëjmë fjalë (1583), Nahija e Sopotit numëronte 10 fshatra dhe jo 12 siç shënohej në një regjistrim të mëparshëm, të cilat ishin:
Sopoti – 100 hane, Çornaja Gorica – 37 hane, Zilehova (që nuk dihet se ku ka qenë) – 120 hane, Kleparo (Qeparoi), Pikernas (Piqerasi), Rusati (edhe ky nuk dihet ku ka qënë dhe si është zhdukur), por mund të jetë Sasaj i sotëm, Komati (që mund të jetë Çerrica që folëm më lart sepse ka toponime të përafërta). Por mund të jetë edhe lagjia e Gjofterre deri tek Bregu i Komës, ku ka gjurmë të shumta vendbanimi dhe më pas vjen Efterani ose Fterra e sotme.


TOPONIME TË TJERA QË GJENDEN NË RAJONIN E FTERRËS

Nga toponimet, si terësi e emrave të vendeve, lartësive, grykave, përrenjve, gropave e qafave, të cilat në Fterrë janë të shumta dhe të periudhave të ndryshme, neve mund të nxjerrm dhe përfundime që kanë vlera historike.
Në Fterrë të këtilla ka shumë dhe do të duhej një listë shumë e gjatë por po radhisim disa që ka duken më me vlerë:
a) Toponime të fesë kristiane:
1.Maja e Kishës,2.Qafa e Kishës, 3. Përroi i Shënmërtirit, 4.Qafa e Shënthanasit (shenjtor i vrarë 300 e ca vjet të kohës sonë). 5. Manastiri (në Ixuar), 6.Shtegu i Dhimës.
b) Toponime të periudhës tre shekullore të pushtimeve sllave:
1.Gjezhdanica (burimi më i madh në veri të Fterrës). 2. Mortovica (vend varresh) ndodhet tek lagjia Rukaj-Kofinaj, 3. Qafa e Kumarovës (Serbët e parë) ne veriperëndim të lagjes së Gjofterre, 4.Çerrica (vend i Qarrit), lloj lisi, 5. Fonica (vend i jehonës) në gropë të saj, 6.Kopec (gropa midis majave), 7.Gërvec (rrëpira e grivër ose e bardhullëme), 8. Maja e Bërdës (lartësi).
c. Emra vendesh me prejardhe çifute.
1. Kikë (lartësia 300 metra në veri të Ixorit), 2. Galile (rajon i pyllëzuar 400x800 në lindje të qafës së Shënthanasit, 3. Purri (harca e Purriut në perëndim të Galishtit të Gurrës), 4. Avrec (mbiemër fisi në Fterrë, 5. Përroi i Kanës (në afërsi të vorrezave të Shtufezës), 6. Harapa (2 km në perëndim të Qytecës në Galisht), 7.Gomarza (l km në jug të Fterrës), 8. Heri (pjesë vendi në rrugën këmbësore Fterrë-Qafa e Rrëmullës).
d. Toponime me prejardhje nga emrat dhe mbiemrat e kryefamiljarëve të regjistrimeve të para në Fterrë.
Po tu hedhim një sy toponimeve të shumta që gjenden në rajonin e Fterrës dhe t’i krahasojmë ato me emrat dhe mbiemrat e kryefamiljarëve të regjistrimeve të para të viteve 1431 ose 1583, do të vëmë re se këto në shumicën e rasteve përkojnë me njeri tjetrin. Çka vërteton në një farë mënyre autoktonin e hershme të vendasve dhe në Fterrë.
l. Dedëagji (Dede Lagji), 2. Guri i Dedegjinit (Dedë Gjini), 3. Bregu i Lleshe (njëra nga tri lagjet kryesore në Fterrë), 4. Thomalleshi (shpati mbi lugun e Hekalit), 5. Vija e Hilës (Hilë), 6. Dukhila (Duk Hila), 7. Lëmi i Leke, 8. Gjozeniku (Gjon Zef Zika), vend në Galishtin e Fterrës, 9. Gjokaçe (Gjon Kaçaj) majë dhe arë midis Martëzës dhe Kopecit, 10. Vathi i Gjinlekës, 11. Përroi dhe maja e Lazërit (2 km në veri të Fterrës), 12. Shkëmbi i Leke ose Nikleke, 13. Guri i Mërtinezës (Mërtir Neza) etj.

NJË PËRSHKRIM I SHKURTËR I MAJAVE, GRYKAVE,
QAFAVE, PËRRENJVE DHE HUNDAVE TË RAJONIT TË FTERRË.

Një përshkrim të hollësishëm për pozicionin, sipërfaqen, kufijtë, sipërfaqen, klimën florën dhe faunën e Fterrës, do të gjeni tek pjesa e parë e librit të dytë “Fterra në Luftën për çlirim” (1939-1944). Prandaj shkurtimisht dhe për orientim të lexuesit po radhis vetëm pak prej tyre.
Gryka Fterrë-Çorraj
Gryka Fterrë-Çorraj me gjatësi rreth 9 km e gjerësi mesatare 2.5 km, e ndarë në mes nga lumi i Çorre, por që burimin e ka në Gjezhdanicë të Fterrës, është një rajon i pyllëzuar, me drurë dhe shkurre të rralla mesdhetare, me gjelbërim të përhershëm. Kjo grykë përshkohet nga dy rrugë paralele. Ajo Kalaja e Sopotit-Fterrë-Kuç e hapur në vitet 1930 dhe tjetra Ura e Borshit-Rrëza e Vake-Çorraj qafa e Kuçe (e kalueshme në çdo kohë vetëm pjesa Çorraj qafa e Kuçe e hapur pas viteve 1930¬).
Përrenjtë.
Në jug të Fterrës (3 km larg saj) është përroi i Langadhës me burimin e tij të përhershëm prej 80-150 1/sek. Pastaj vijnë me radhë, përroi i Gomarzës, i Kanës, i Zhupe, Xhingës, Brodanit dhe Përroi i Zi. Në Galisht Përroi i Gurrës, Lëpushës, Progërit, Hauze, Hyse, Lëpjetës, etj.
Lartësitë.
Ka shumë por do përmendim disa më kryesorët. Ata janë:
a) Në grykën e Fterrës: Bërda (439 m, 2km në jug të Fterrës dhe maja e Kishës (625 m), në mal duke filluar nga jugu në veri.
b) Maja e Gargullit (1216 m) , e Lluke (1171m), e Martëzës (1161 m), Gjokaçes (1255m), e Balashit (1275 m), Gjothanasës (1341 m), e Lajthisë (1418 m), që është dhe pika trigonometrike më e lartë në këtë rajon te rrjetit shtetëror të kategorisë së parë.
c) Gryka e Galishtit me lartësi mesatare 350-700m e cila fillon (për kufirin e Fterrës) me vendin e quajtur Kushtbabe-Arqi dhe përfundon afër qafës së Shtufit, ose më sakt në Shtrungat e Gurta ku nis përroi i ujrave të shiut. Ai ka një gjatësi prej 14 km, kurse vetë gryka ka një gjerësi mesatare prej 3 km në vijë të drejtë, dhe ndahet në mes nga përroi i Gurrës që mbledh ujrat e shirave dhe të burimit jetij e të kristaslt të përroit të Gurrës me 500 l/sek.
Ana perëndimore e qafës së Galishtit është kullotë shkëmbore me pak ara pë rgjatë majës së malit. Ndërsa nga ana lindore gryka ka qënë e gjitha ara ku kanë jetuar me prodhimet e saj 25-30 familje, dhe kanë patur të tilla dhe shumë të tjera. Gryka në këtë anë ka 22 burime të vogla uji, ku dallohen si më të mëdha Vidheza në Galishtin e Poshtëm dhe Gurra në Galishtin e Sipërm. (shih në faqen burimet e Fterrës).
Hundat
Në këtë grykë hundat më kryesorë janë:
Qafa e Sheshit të Madh, Bregu i Gjozenikut, hunda e Gurrës, Pirgu u Peçit (1171 m), hunda e Drërit dhe në fund hundat e Gëde (shih hartën e Fterrës. Qafat më kryesorë janë: qafa e Arrës, Rrëmullës, Fonicës, Hejazit, Drërit.

Toponime të shumta ka dhe në emrat e burimeve të ujrave dhe të arave në Fterrë dhe në Galisht.
a. Burimet kryesore:
Në Fterrë: Ixori, Ngurrëza, Gjezhdanica, Langadha, Uji i Paktë Bedrinit.
Në mal: Gurra dhe Vidhëza.
Krojet:
Në Fterrë: Kroi i Çetës, Çerricës, Kanës, Mërtilagjit, Gjishtires, Mustos, Bedrinit, Gërdhit, Dardhave, Moqilave, Moçalit, Kroi i Avdiut, i Moçalit të Çokës, i Shelqit, i Gërbenit, Hauzeve, Kroi i Poriut, Krëhërit, i Brodanit dhe i Përroit të Zi.
Në Galisht: Kroi i Bregut të Kretës, i Arqisë, Qytezës, i Vidhëzës, dy krojet e sheshit të madh, krojet e Xhame, Lale, i Rrëzës së Shkallës, i Mere, i Gëde, kroi i Çike, i Asllane, tre burimet në Hejaz dhe kroi i Hundës së Drërit, etj.
(1)- Për jetëgjatësinë dhe për mbetjen deri në ditët tona të toponimeve me prejardhje sllave edhe në territorin e Fterrës, nuk ka ndonjë shpjegim të dokumentuar dhe bindës. Por Historia e Shqipërisë ka vërtetuar se në vitet 904-1018 dhe 1348-1370 edhe në zonën e Fterrës, erdhën dhe u vendosën në vendet që gjetën bosh popullsi të ndryshme sllave. Ato u vunë atyre emra sllave dhe mbeten të tilla deri më sot, për shkak se kjo popullsi, siç thonë studiuesit e Mesjetës “…as u dëbua dhe as u çrrënjos, por u asimilua gjatë një periudhe 6-7 shekullorer si rrjedhim i kristianizimit dhe i përqafimit të kulturës dhe të gjuhës vendase…” .

FISET KRYESORE NË FTERRË NË VITET 1800-1900.

Në Fterrë në vitet 1800-1900, sipas disa të dhënave anësore dhe regjistrave të timarit, kanë qënë:
l. Malaj (në Breg të Lleshe), 2. Hizmaj (prejardhur nga fisi Trakaj) fis i lashtë, 3.Dhukaj, 4. Zenelaj, 5.Mërkuraj, 6. Shkurtaj, 7.Maçaj, 8.Çipaj (shuar rreth vitit 1840-1860), 9. Kondaj (shuar rreth vitit 1847-1865), 10. Nikaj (larguar në Turqi familjarisht rreth viteve 1875-1880), 11. Gjonikaj, 12. Shehaj (larguar nga Fterra në vitin 1914), 13. Mataj (fis i lashtë), 14. Mehmetaj, 15. Lonaj (prejardhja nga emri Loni), 16. Haderaj, 17. Korkutaj (fis i lashtë), 18.Brahaj, 19.Elezaj, 20. Mitaj, 21.Xhamaj, 22. Avrecaj 23.Zhupaj (të dhënat historike thonë se ky është një nga fiset më të vjetra), 24. Memaj, 25. Kofinaj, 26.Rukaj, 27. Dukagjinaj (të ardhur në Fterrë rreth viteve 1700-1750), 28. Dushaj, 29. Gaxhaj (nuk kanë lënë pasardhës), 30. Bezhanaj, 31. Skëndaj (shuar para vitit 1878), 32. Kurupaj, 33.Sadikaj (Qyqaj), 34. Dautaj, 35. Hadushaj, 36.Palaj (shuar para viteve 1850, kanë qënë tek Vija e Pale), 37. Luçaj (banonin tek qafa e Kumarovës shuar rreth viteve 1890), 38. Cocaj (pa pasardhës), 39. Çipaj (shuar para 1880), 40. Lagjaj (shuar para vitit 1880), 41. Gjonaj (fis shumë i lashtë), 42. Balilaj, 43. Meraj, 44. Çelaj.

GOJËDHËNA PËR VENDBANIMIN E DISA PREJ FISEVE TË FTERRËS.

Për të saktësuar të dhënat dhe tregimet për vendbanimet e disa nga fiset e shuara dhe për prejardhjen e disa të tjerëve, jemi konsultuar me kohë me shumë pleq të lindur në vitet 1880-1910 si Qazim Gjoni, Fejzo Zhupa, Veip Mero, Mehmet Çallo, Sejko Hizmo, dhe plakat Hake Lona, Rabo Bezhani, Razo Dushaj, Mene Shkurtaj (Kofina), Belere Dhuli, etj të pas viteve 1910. Dhe pasi e kemi bërë krahasimin e tyre për t’i afruar të vërtetës del se:
Shumë fise të cilat përmenden në këtë përshkrim, kanë patur një trung. Kështu psh Babilajt, Zenelaj, Haxhiaj e Çallaj kanë qënë një fis.
Nga trungu Trakaj kanë dalur Hizmajt (turqisht do të thotë shkrues), Çelaj dhe Lame.
Meraj e Sadikajt kanë qënë pjesë e trungut të fisit të lashtë të Zhupe.
Një gojëdhënë disi e diskutueshme thotë se Avrecajt, Xhamajt, Elezajt e Kofinajt e kanë prejardhjen hebreje, të mbetur që në vitin 1664-1665 kur në majë të Kikës mbi Ixuar u soll i internuar Sabata Svi bashkë me shpurenë e tij. Dhe atje ato ndërtuan ngrehinat e tyre e jetuan gjatë. Por kjo e dhënë lë pikëpyetje dhe do verifikim sepse hebrejt nuk ndërronin lehtë përkatësinë.
Për vendbanimet e shumë fiseve që tani janë shuar thuhet se ata kanë qënë të vendosur me banim në këto vende:
Skënderajt- shtëpitë i kanë patur në Rrëzë të Ixorit pranë fisit Mitaj.
Palajt kanë qënë tek shtëpia e Dhule, atje ku është edhe sot Vija e Pale.
Goxhajt kanë jetuar tek shtëpia e Dervish Mehmetit dhe e Dukagjinajve, në jugë në të hyrë të Fterrës.
Luçajt kanë banuar në anën perëndimore të lagjes së Gjofterre, atje ndodhet qafa e Kumarovës dhe ku janë sot themelet e shtëpive të tyre.
Çallajt dhe Cocajt kanë jetuar në hyrje të hyjes së Gjozikës. Nikbetajt në Rrëzë të Ixorit pranë shtëpive të Xhame.
Lidhur me shkaqet e shuarjes të shumë fiseve të mësipërme, përgjigja ka qënë se shumica e tyre kanë patur nga një ose asnjë mashkull në familje.

.................................................................................................................................


PËRMBYTJA

Gojëdhëna dhe folklori, na bënë me dije se rreth viteve 1710, qëndra e fshatit është përmbytur nga shirat e shumta e të vazhdueshme, dhe nga rrëshqitjet e tokës që sollën nga mali masa të panumërta zalli e materiale të tjera që arritën trashësinë edhe 20-25 metra.
1. Gjendja para përmbytjes
Qëndra e fshatit nga rrëza e shkëmbit të Leke deri poshte “Kroit të Bedrinit” thuhet se ka qënë toka bujqësore më e begatë me ara, kopshte e pemë frutore të çdo lloji, pasi ishin tre të katërta tokë nën ujë. Para përmbytjes ujrat e shirave grumbulloheshin dhe rridhnin në një përrua të vetëm. Në atë që zbret nga honet e Gërdhit në përroin e Dardhës dhe përroin e Zhupe, Dukhila. Kurse burimi i Ixorit ka patur shumë a pak atë rrjedhje që ka edhe sot. Por burimi nuk ka qënë ku del aktualisht, por rreth 150-200 m lartë në rrëzë të shkëmbejve pranë vendit të quajtur “Haliqi i Meme”.
Qëndra kryesore e fshatit ka qënë gjithmonë në Izuar për rreth burimit kryesor e në veri të tij, pa zënë me ndërtime tokën pjellore që folëm më lartë.
2. Përmbytja.
Të moshuarit kanë treguar që në vitin e përmbytjes, gjendja e motit ka qënë afërsisht kështu: pranvera e herëshme e zgjatur dhe me reshje të shpeshta. Vera qe e thatë pa asnjë shi. Kurse vjeshta filloi me reshje të pandërprera. Ndërsa dimri pasardhës nga më të ashpërit.
3. Ç’ndodhi gjatë muajve të verës të atij viti.
Plaku Veip Mero tregonte:
“… Atë vit një dorë e zezë e panjohur “një firaun” siç vuri një zjarr aty mbi Gur të Çokës e në mes të ballit të Kripjeve. Them i pa njohur se neve këtu brenda fshatit ja njohim bëmat njëri tjetrit me nuhatje. Po këtë radhë atë të mallkuar nuk arritën dot ta merrnin vesh të parët tanë, sepse zjarrin e kishte vënë me marifet ndofta që në mëngjez afër. Atë e kishte ndezur me eshkë të thatë dhe të madhe që digjet ngadalë, bile për ta vonuar më shumë ndezjen por kur të fillonte era dhe vapa, pranë eshkës kishte bërë një vazhdë bajgash si rruga e mizave të dheut. Dhe në fund kishte vendosur një tufë të madhe bari të thatë të përzier pranë me bajga gjedhësh. Kështu që djegia kishte qënë e ngadalshme dhe e padiktuar nga njeri aty afër. Nga ana tjetër zjarri ishte vënë në një zonë që rrihej pak nga njerëzit në ato kohëra. Ndaj dhe nuk u pa dora e zezë që më vonë do të sillte pasoja që askush nuk mund t’i parashikonte…”.
4. Si dhe ku u përhap zjarri.
Pasi mori flak, ai u përhap me një shpejtësi marramëndse. Kjo për arësye të bimësisë së shpeshtë, barit të shumtë e të thatë të atij viti, por dhe shkurreve e drurëve që digjen si benzina, siç është dëllënja e shpesht e asaj zone. Kështu që fkalët duke u ndihmuar nga era që frynte nga Veriu, përfshinë shumë shpejtë gjithë Bregun e Kripjeve dhe Guri i Çokës në Qafën e Fonicës. Mandej Honet e Lajthisë, ballin e Gjothanasës deri afër Majës së Balashit.por zjarri zbriti dhe poshtë sepse trungjet e djegura rrokulliseshin dhe përhanin zjarre të tjera. kështu që ato zbritën dhe në Buzat e Kurpërit e gjetkë. Dhe shpatet e maleve mbi Fterrë me fillimin e shirave shtonte xha Veipi dukeshin si “koraq” (zhveshura).
5. Përmbytja dhe shkaqet e saj.
Në muajin dhjetor dhe janar të vitit pasardhës, shirat pothuajse nuk pushuan fare. Në këta muaj në pjerrësitë e honeve të Lajthisë u dukën rrëshqitjet e para masive. Këto erdhën duke u shtuar dhe duke zbritur gjithmonë e më poshtë. Rreziku ndihej por nuk pritej aq befasisht. Kjo ndodhi një mbasdite vonë, kur masat e mëdha të zhavorishteve të përziera ujë e gjithfarë shkurresh, drurësh e baltë nga Honet e Gërthit nisën rrugën përgjatë përroit të vetëm që mblidhte ujrat e shirave deri atëherë. Po diku aty në jug të Shkëmbit të Leke dhe poshtë në Përroin e Dardhës, ky përrua u bllokua nga mbeturinat e shumta të drurëve e shkurreve. Për rrjedhojë “llava” siç i thotë folklori ndërroi drejtim dhe u përhap më në veri duke u përplasur fuqishëm për Shkëmbin e Leke. Por shumica vërshoi edhe drejtë burimit të Ixorit duke e mbuluar atë dhe gjithë hapësirën bujqësore prej 800x200 m (16 ha nga rrëza e Shkëmbit të Leke deri tek Kroi i Bedrinit ku sot është krejtësisht zhavorishte. Ky fenomen vazhdoi për shumë e shumë vite. Dëmet qenë të pallogaritshme, me përjashtim të njerëzve që mundën të largoheshin. Por kjo përmbytje përfshiu bagëti, shpend, bletë. Dhe mbi të gjitha arat, baçet dhe pemët frutore. Natyrisht që mbuloi dhe disa ndërtesa që ndodheshin rreth burimit të Ixorit siç ishin shtëpitë e fisit të Zhupajve që qysh atëherë u detyruan të hidhen më në jug atje ku ndodhen dhe sot me banim.
Përmbytja pati shkaqet e veta siç ishin kushtet atmosferike, pjerrësitë e terrenit, struktura e tokës etj, por sipas mendimit të burrave të moshuar të lindur para vitit 1900 me të cilët kemi patur rasitn të konsultoheshim, del se shkak parësor ka qënë djegia e “çmendur” e bimësisë, shkurreve, drurëve etj, rrjedhojë e së cilës qe depërtimi i ujrave të shirave në shtresat e poshtme të tokës dhe gërryerja (erozioni) nga mungesa e rrënjëve që mban të palëvizur dheun.
Dëmet e tjera të kësaj djegie u dukën edhe në pakësimin dhe në disa vende, në humbjen fare të burimeve të ujit, ndaj jo më kot kanë lindur e janë ruajtur dhe vargjet e mëposhtme.
I. Dora e zezë
Dora e zezë që lartë vu zjarrë,
Flakë e tij përpiu malë,
Pruri poshtë plot një llavë,
Jo të zjarrtë, por të bardhë,
Gurë, kucura e stërrallë,
Që mbuluan ç’na mbanë gjallë,
Ara, pemë, ujë e mallë,
Fshatin e bëri gërmadhë.

II. Përmbytja
Shkëmbi i Lekës mal siç është,
Mbrojti fshatin nga përrenjtë,
Po një natë ata u tërbuan,
Llavën e zbritën në Ixuar,
Kur varrea erdh e shkoi,
Ajo poshtë çdo gjë mbuloi,
Sa dhe kokoshi tri ditë në degë mbeti e këndoi.

FTERRA NË LUFTËN PËR ÇLIRIM 1847-1912
(Ngjarjet e viteve 1830-1847 – një kthesë e rëndësishme në historikut e popullit të krahinës së Kurveleshit dhe të Fterrës)

I. Pse shkruaj për kryengritjen e vitit 1847?
Për kryengritjen e vitit 1847 është shkruar shumë dhe nuk do më mbetej gjë mua për të thënë po të përsërisja të tjerët për anën historike të saj. Por meqënëse ajo në pikëpamje të veprimeve luftarake ndryshon shumë nga të tjerat dhe për karakterin e saj të gjerë popullore e çlirimtare. Dhe më kryesorja se ajo nisi pranë Fterrës – në Kuç, e në të Fterra u përfshi tërësisht, me njerëzit, ekonominë dhe me territorin e saj për disa muaj rrjesht. Luftëtarët e Fterrës në këtë kryengritje si asnjëherë tjetër, luftuan në Delvinë, në Qafë të Sopotit, në Dropull, madje dhe në territorin e Janinës dhe në fund dhe në territorin e tyre, në grykën e Galishtit e gjetkë. Në këtë kryengritje personalitete me emër në Fterrë e në krahinë, si Mullah Lazo Kofina, Hasan Luçi (Fterra) etj. dhanë një ndihmesë të veçantë në organizimin, drejtimin, orientimin dhe në qëndrimin e mëtejshëm. Nga ana tjetër në territorin e Fterrës edhe pas shtypjes së saj u kryen veprime luftarake të përsëritura të ekspeditave osmane për të gjetur dhe për të kapur drejtuesit kryesorë të saj, me në krye Zenel Gjolekën, të cilin Fterra e mbajti, e fshehu dhe e ruajti për muaj të tërë në vendin e quajtur Dërrasa e Lugut, ku edhe sot ka emrin Shpella e Gjolekës.
Të gjitha këto dhe të tjera, më bëjnë që për këtë kryengritje të ndalem më shumë se për çdo aktivitet tjetër luftarak dhe të shkruaj me respekt të veçantë. Por, më vjen keq që emrat e shumtë të atyre burrave kordhëtarë të Fterrës së atyre viteve, folklori dhe arkivat tona nuk i kanë të fiksuara siç e meritojnë. Dhe ata s’janë pak por plot 38 luftëtarë në njësitin e përhershëm, dhe po aq dhe që vepruan në forcat rezerva, por të organizuar si të parët për të vepruar për mbrojtjen e popullsisë, dhe të rrugëve, grykave e pasurisë të fshatit.

II. Ç’ishte Çeta e luftëtarëve të armatosur?
Emërtimin “Çetë e armatosur” e gjejmë që në lashtësi në shumë vende. Por e gjejmë sidomos kur armët prerëse dhe ato të zjarrit morën zhvillim të gjerë dhe u përdorën për sulm dhe për mbrojtje.
Ajo ishte një organizim i vogël ushtarak, me rreth 50 veta që u përket tërësisht luftrave dhe kryengritjeve popullore dhe jo ushtrive klasike. Këtë emërtim ushtritë klasike nuk e kanë përdorur asnjëherë.
Fterra në kryengritjet e ndryshme, si gjithë fshatrat e tjera, ka patur çetën e vet të armatosur që organizohej herë pas here, sipas vendimeve të Kuvendeve, të pleqësive dhe të Këshillit të Komandantëve. Në të merrnin pjesë kryesisht burrat dhe të rinjtë prej 16-60 vjeç. Sipas të drejtës zakonore “Një për çdo derë” dhe kur kishte raste emergjente gjithë burrat prej 16-70 vjeç. Luftëtarët e çetës armët, veshjen dhe kafshët hypëse i siguronin vetë. Kurse me fillimin e luftimeve furnizimin me bukë, fishekë, duhan etj. e merrte përsipër prapavija e tyre, duke i bler nga vendi ku vepronte çeta.
Organika e çetave asnjëherë nuk ka qenë fikse dhe e përhershme, pasi edhe pjesëmarrësit ishin bujq dhe barinj që vinin në çetë nga arat ose blegtoria kur thirreshin nga Këshilli ose komandanti i tyre që zgjidhej “demokratikisht”, urdhërat dhe detyrat e dhëna ishin të padiskutueshme, pasi ai ishte njeriu më i përgatitur, më trim dhe më i vendosur në luftë.


NGJARJET E VITEVE 1830-1847 –
NJË KTHESË E RËNDËSISHME E POPULLIT TË
KURVELESHIT DHE TË FTERRËS

Vitet 1830-1847 dhe në vazhdimësi deri në 1912, shënojnë një periudhë të rëndësishme në historinë e popullit tonë në tërësi dhe për atë të Labërisë dhe të Kurveleshit në veçanti. Këto janë jo vetëm vite plot kryengritje, por çka është më e rëndësishme, ato kanë karakter çlirimtar mbarëkombëtar. Ndaj me të drejtë janë quajtur dhe dallëndyshet e para që shënojnë fillimin e Rilindjes sonë Kombëtare, kurse kryengritja e vitit 1847 “Kryengritje mbi kryengritjet”. E për ilustrim të këtyre tezave do t’ju referohemi disa nga kryengritjet e viteve të mësipërme.
I. Në periudhën që flasim, në veri ishte në këmbë akoma Principata e Bushatllinjve të Shkodrës, e cila zhvilloi një politikë pak a shumë të pavarur nga Porta e Lartë.
II. Në Jug ishte akoma i freskët kujtimi i luftimeve epike të Ali Pashës ku u ndodhën në të njëjtën llogore toskë e gegë. Populli dhe në këtë ngjarje (1822) qe më Ali Pashën, sepse ai ishte shqiptar i pastër, bir i Labërisë, bile dhe i rritur deri në moshën 13 vjeç në Kurvelesh, në Bolenë dhe mbi të gjitha ai ishte për shkëputje nga Porta e Lartë dhe për një shtet shqiptar më vete.
Folklori për këtë ngjarje midis të tjerave na thotë:
“Njëmijë gegë e dymijë toskë,
qëndruan me Ali Pashën,
ata vunë kryet poshtë,
me kordhë në dorë u vranë…”
Kësaj ngjarje populli i këndoi me krenari sepse qëndresa e ditëve të fundit të Ali Pashës ishte me të vërtetë epike, pasi atje luftuan bashkarisht myslymanë, ortodoksë, katolikë, lebër, çamë, dibranë, shkodranë, mirditorë e kosovarë etj. Kjo tregon se Ali Pasha kishte një bazë të fuqishme në popullin e thjeshtë, që më tepër se organizimi ushtarak ishte për t’ia patur zili në çdo kohë, i detyrohet sidomos urrejtjes së përgjithshme popullore kundra pushtuesit otoman, por dhe pjekjes së kushteve për të kaluar në një shkallë më të lartë, në atë të luftës për çlirimin kombëtar.
Jehona e luftrave të Ali Pashës u përhap në të katër anët e vendit. Ato u kënduan në këngë të bukura në jug, në Shqipërinë e Mesme, në Dibër, në Shkodër e në Kosovë, fakt ky që tregon se ndërgjegjia kombëtare e popullit tonë në këtë periudhë ka hyrë në një fazë të re. e këtë e pasqyron bukur kënga:
“Një kala në anë të detit,
I doli karshi dovletit,
Një kala në anë të gjolit,
I ktheu gjoksin Stambollit”.
Kënga u përhap anë e kënd trojeve shqiptare, ashtu siç u përhap dhe demaskimi që u bëhej feudalëve shqiptarë që në këto ngjarje, disa nga të cilët, dolën të pabesë, e u bënë roje të pushtuesit osmanë. Kënga i vë në lojë siç e meritonin:
“Ku jeni ju parësia?
Pas vdekjes sime ç’do thoni?
Kur t’iu shajë osmanllia,
Vallë ju ç’do të bëni”
III. Por edhe ngjarjet e luftrat e tjera që pasuan, nuk patën më pak jehonë. Shkatërrimi i Pashallëkut të Bushatllinjve për faj të Mustafa Pashë Bushatit që ngriti kampin në Bahune (mars 1831) e u dha pas argëtimeve. Për rrjedhojë forcat shqiptare u goditën në befasi e pësuan disfatë. Kurse pashai me 500 veta mezi shpëtoi kokën duke u kthyer në Shkodër (në kala). Por dhe këtu, më 6 nëntor 1831, pësoi prapë disfatë. Por pavarësisht nga këto ulje e ngritje të “zjarrit” të luftës ai ishte ndezur mirë dhe kishte gjetur terren të përshtatshëm, për të mos u shuar më kurrë.
IV. Kështu në këtë kohë në krahinën e Kolonjës, Leskovikut, Dangëllisë, Tepelenës e të Përmetit kemi një lëvizje fsahtare me përmasa të papara e me përbërje shoqërore të gjerë.
V. Në 19 maj 1835, populli i Shkodrës u ngrit i tëri në luftë të hapët dhe të organizuar kundër forcave turke që komandoheshin nga Hafiz Pasha. Vargjet e mëposhtme na japin një pasqyrë të qartë të gjendjes dhe të vlerësimit që i bëhet asaj.
“Haziz Pasha kryelopa,
S’merret Shkodra me tre topa…
Mori Shkodër, mori mizore,
Pak u duke, shumë na dole,
Po lufton me tetë taborre”
VI. Jehona e kryengritjes së Shkodrës, përhapet me shpejtësi dhe në zonat e Postribes, Hotit, Krajës etj. dhe fshatarët e armatosur nisen për të ndihmuar qytetin. Këtu kemi një lëvizje tjetër të rëndësishme që vjen duke u rritur dhe që pasohet nga kryengritja e dibranëve dhe dështimi me turp i Hajredin Pashës në brigjet e lumit Drin.
VII. Për të ardhur pastaj tek ngjarje të tilla siç ishte çlirimi i përkohshëm i Delvinës dhe i Beratit, që tronditën thellë Perandorinë Osmane të dekompozuar dhe që nxitën atë të merrte masa të menjëhershme për të rivendosur gjendjen e mëparshme. Por dhe forcat kryengritëse kishin parashikuar me kohë masa të rëndësishme organizimi, drejtimi e luftimi që varshin nga këto.
VIII. Këtu mund të shënojmë ato që patën rëndësi vendimtare siç ishin tri mbledhje krahinore e ndërkrahinore që u zhvilluan në vitet 1846-1847 në Picar, Mesaplik e Toroninë (Zhulat) dhe në prag të fillimit të kryengritjes edhe ajo e “Përrallëve të Progonatit” . Të gjitha këto hodhën bazat dhe konsoliduan organizimin politik e atë ushtarak, aq të domosdoshëm në atë situatë, por përcaktuan dhe qëndrimet e prera për ta kundërshtuar vetëm me armë armikun pushtues dhe për t’i thënë: “Nuk do zbatojmë asnjë detyrim që rrjedh nga reforma e Tanzimatit”. Kjo u vendos sepse s’kishte mbetur rrugë tjetër paqësore, ndaj të gjitha mbledhjet konverguan në këto masa:
“Të formohet menjëherë një forcë e përbashkët për të qenë e gatshme në çdo rast.
Në çdo fshat, të formohet një komitet i kryengritjes”.
Detyrat e tyre të jenë: mobilizimi i menjëhershëm i forcës së armatosur të fshatit, grumbullimi e sigurimi i sendeve të nevojshme për luftë (armë, fishek, ushqime, duhan etj.) dhe propagandimi i kryengritjes si i vetmi mjet shpëtimi.
Folklori për këto ngjarje thotë:
“U mblodhën Parësia,
Gjeneralët natyralë,
Edhe gjithë burrëria,
Kush në këmbë e kush në kalë,
U mblodhën dhe një herë,
Ata prindërit tanë,
Nga çdo fshat e nga çdo derë,
Se punë të mëdha panë,
Përmbi male në lëndina,
Biseduan gjerë e gjatë,
Nëpër akthe e trëndelina,
Ishin mbledhur bir e atë,
Kishin ardhur nga krahina,
Jo për dasmë, por me pushkë e shpatë.
U lidh besa me besë,
Luftëtar mijë tetë,
Për shpëtimin e mëmdhesë,
Gjithë burra të vërtetë.
“Për drejtimin sa më mirë të kryengritjes, të krijohet një Komandë e Përbashkët për të gjithë Krahinën dhe të funksionojë Këshilli i Përgjithshëm”…”Komandantët të zgjidhen nga rradhët e kryengritësve që kanë treguar trimëri dhe aftësi ushtarake gjatë viteve 1830. Kurse Komandanti i përbashkët u mbet dakort që ai të mos jetë nga oxhaqe të përmendura, por nga turma e Komandantëve Popullorë dhe u ra në ujdi e u propozua Zenel Gjoleka (Kuçi)”, i cili i tha mbledhjes: “…E pranoj nderin që më bëhet…por po të ndodhë që ndonjëri prej jush do të braktisë kryengritjen, atëherë ai do të ketë të bëjë drejtpërdrejtë me Zenel Gjolekën…” .
Krijimi dhe funksionimi i Këshillit, që kishte atributet e një asambleje dhe i Komandës së Përbashkët që kishte fuqi ekzekutive e ushtarake, patën rëndësi vendimtare. Ato në ndryshim nga kryengritjet e mëparshme, i dhanë asaj forcë, organizim, drejtim dhe karakter çlirimtar.
Në bazë të udhëzimeve të tyre, brenda një kohe fare të shkurtër, u morën masa të përgjithshme për të qenë gati e për të hyrë në luftë. Kështu psh. në udhëzimin e veçantë përcaktohej: “Në çdo familje që ka dy burra të aftë për luftë, njëri duhet të inkuadrohet menjëherë në focat e përbashkëta dhe tjetri në ato rezervë”. Kurse për luftëtarët e thjeshtë në udhëzim nënvizohej:
1. Të mos i bien në qafë popullsisë.
2. Të shmanget dhuna e hakmarrja.
3. Të mos lindin armiqësi.
4. Buka, fishekët dhe duhani për luftëtarët të sigurohet nga të ardhurat e taksave që mund të mblidhen nga ato që do t’i paguhen tani e tutje, administratës turke.
Ishin pikërisht kjo situatë dhe këto detyra të vëna nga organizmat e së drejtës zakonore që ngritën peshë të madhe të vogël dhe që lindën dhe vargjet e mëposhtme:
Burrat kudo që qenë,
Edhe nga tre derë më derë,
Ngjeshën armët e lanë Fterrë,
Zunë shtigje, zunë dervenë,
Nga Galishti gjer në Bolenë.


TË VEÇANTAT E KRYENGRITJES SË VITIT 1847
DHE PËRFSHIRJA E FTERRËS NË KËTË KRYENGRITJE

Kryengritja nuk qëndroi në vend dhe nuk u mbyll brenda për brenda vetvetes. Ajo me të filluar protesta në Kuç e në Progonat, thirri urgjentisht “forcën e përbashkët të armatosur” dhe e nisi drejt qëndrës administrative asmane, kundër Delvinës, për ta çliruar atë forcërisht.
Forcat e këtij drejtimi (Kuç-Delvinë) përbëheshin nga çetat e armatosura të Kuçit (96), Kallaratit (62), Bolenës (74), Fterrës (38) dhe Çorrajit (30). Ato të gjitha drejtoheshin drejtpërdrejtë nga Zenel Gjoleka dhe marshuan në dy kolona, njëra në rrugëkalimin Kuç-Fterrë-Galisht i Fterrës-Delvinë dhe tjetra Kuç-Fterrë-Borsh-Shënvasi-Pellgu i Delvinës. Këto të fundit ishin kryesisht ato të fshatrave Kallarat-Bolenë-Vermik, ndërsa nga Kurveleshi i Sipërm, forcat u përqëndruan me shpejtësi në Progonat dhe lëvizën në rrugëkalimet Progonat-Zhulat-Qafa e Skërficës për në juglindje të Delvinës dhe Progonat-Valet e Golëmit-Galisht i Fterrës për në lindje të Delvinës. Të gjitha këto forca komandoheshin nga Hodo Nivica.
Sulmi ndaj Delvinës kishte një ide të përgjithshme të qartë, bashkëqëndrore, të menjëhershme dhe vetëm kundra garnizonit turk në Delvinë, Kakodhiq, Muzinë, Finiq-Kranë (repartet turke pjesërisht në këtë kohë ishin vendosur nëpër fushime verore).
Kryengritja evitoi çdo keqtrajtim, çdo hakmarrje dhe çdo dëmtim. Luftëtarët u furnizuan me ushqime me se mundën dhe vetëm me pagesë. Ata siç informonte një konsull i huaj “fjetën nëpër hane, s’zunë gjë me dorë dhe kripën e blenë me çmime të larta”.
Udhëheqja e kryengritjes duke parashikuar kundërveprimin e paevitueshëm të forcave osmane, duke ditur që Delvina si terren ka formën e një kazani ku mund të hysh me luftim, por nuk del dot. Për të evituar shkatërrimin e qytetit, vendosi me kohë dhe kryengritësit i nxori tek qafa e Sopotit (3-4 km në VL të Delvinës). Në një vend që nga të dy drejtimet, nga Delvina dhe nga Gjirokastra duhet të sulmosh vetëm nga poshtë lart, në një terren të pjerrët e të zhveshur, ku dhe me gur mund ta ndalonin sulmin e kundërshtarit. Ishte pra motivi për të cilin lufotnin kryengritësit, shpirti i tyre atdhetar, drejtimi me mjeshtëri të rrallë ushtarake për kohën i gjeneralëve natyralë të kryengritjes dhe shfrytëzimi i përsosur i terrenit, këtij aleati të përhershëm, që i bëri kreyngritësit në këto luftime t’u shkaktonin sulmuesve osmanë disfata dhe t’i detyronin të mbylleshin prapë nëpër kalatë e fortifikuara. E njëjta gjë ndodhi dhe me forcat e Sadik Live që mësyu nga Delvina drejt Sopotit dhe nga Delvina për në Rrëzomë e Qafa e Skërficës, ku forcat e Hodo Nivicës të Kurveleshit të Sipërm u shkaktuan trupave osmane (me pak forca e mjete) disfatë të plotë. Por dhe pas këtyre fitoreve, kryengritësit nuk qëndruan në vend. Ata për t’i prerë Gjirokastrës çdo komunikim e furnizim, zbresin ne të dy anët e luginës së Dropullit, prej Nepravishte në Peshkëpi e përballë tyre në qafët e Malit të Gjerë. Edhe në rrugën Janinë-Gjirokastër e vënë midis dy zjarrëve, duke e bllokuar plotësisht dhe jo vetëm kaq, por zhvillojnë dhe betejën që ka mbetur në histori si Beteja e Goranxisë e dalin fitimtarë, ku Zenel Gjoleka, Hodo Nivica e Hasan Çapari u treguan komandantë trima të vijave të para, krijues dhe strategë. Pas kësaj ata planifikojnë dhe çlirimin e Janinës. Dhe në fakt ata më 27 gusht 1847 çlirojnë dhe Dalanin, Pesë Puset Papologonin etj. që nuk ishin më shumë se 5 orë larg Janinës.
Por kryengritja nuk zhvillohej vetëm në drejtimin jugor. Në këtë kohë ajo zhvillohej dhe në drejtim të Lumit të Vlorës-Mallakastrës e krahinave të tjera dhe përfundon me çlirimin e Beratit, që trondit thellë Portën e Lartë dhe që merr masa të menjëhershme për t’i rimarrë duke përdorur edhe tradhëtarët brenda kryengritjes, siç ndodhi në Ura e Konisbaltës, ku forcat kryengritëse pësojnë humbje të rënda dhe tërhiqen në thellësi, fakt ky që detyron Zenel Gjolekën të kthehet menjëherë në zonën e Kurveleshit të Poshtëm sepse forcat osmane të drejtuara nga Derbihor Pasha pasi kishin shtypur kryengritjen në Mallakastër, po i drejtoheshin Kurveleshit.
Nga të dhënat e marra u bë e qartë se forcat osmane goditjen kryesore do ta jepnin përgjatë grykës së Mesaplikut dhe atë ndihmëse nga drejtimi Delvinë-Galisht i Fterrës-Malet e Golëmit-Progonat, duke përdorur dhe kolona të veçuara në drejtimet e tjera.
Ishte pra e domosdoshme që dhe forcat kryengritëse të bënin një përqëndrim të ri dhe të vendoseshin në drejtimet ku armiku do të jepte goditjen kryesore dhe atë ndihmëse, por jo për t’u ndeshur ballë për ballë, por duke përdorur “taktikën e çetave”, pra për ta tërhequr armikun në thellësi, në gryka, pyje e ngushtica dhe duke e goditur kryesisht në befasi në krah, në shpinë e pararojë, me qëllim bllokimi në vend dhe asgjesimi të tij. Për zbatimin e këtyre detyrave forcat kryengritëse u vendosën në grykën e Mesaplik-Kuçit, forcat kryengritëse të fshatrave të Bolenës, Kallaratit, Kuçit dhe ato të Grykës së Mesaplikut e të Bregut. Këtu u zhvilluan dhe luftimet më të ashpra të kësaj kryengritje.
Në grykën Kalasë-Senicë e deri në qafën e Skërficës, luftuan forcat e Kurveleshit të Sipërm dhe të Zhulat-Fushë Bardhës të komanduara nga Hodo Nivica, kurse përgjatë grykës së Galishtit kryesisht çeta e armatosur e Fterrës dhe e Tatzatit. Në Borsh të vjetër Rrëza e Vake, forcat e Çorrajit, Bregut e të Qeparoit.
Edhe në këtë fazë u pa qartë që Serasqeri kishte planifikuar që betejën vendimtare, me ushtrinë e tij klasike, ta jepte në rajonin fusha e Mesaplikut-Bogdan-Horë, ku gryka deri në kufi me Kallarati-Kuçin e Bolenën ka hapësirë të përshtatshme për ndeshje klasike midis dy ushtrive me falanga e kuadrate, ku në vija të para viheshin kavaleria dhe pas tyre vini këmbësorët. Por kryengritësit, duke e njohur mirë taktikën e armikut, edhe në këtë fazë, iu shmangën këtijballafaqimi dhe luftuan sipas leverdisë së tyre, duke e tërhequr atë në thellësi, atje ku këto gryka bëhen të rrezikshme dhe në vende të tilla si në “Shur të Kuçe” që bëhen të pakalueshme. Megjithëkëtë dhe në këto vende siç tregojnë kronikat ushtarake dhe folkori popullor, janë zhvilluar luftime nga më të rreptat, më masivet, më të gjatat dhe me humbje e dëme të shumta nga të sy anët. Vargjet e shumta thonë:
“Kuç, Kallarat e Bolenë,
Në lum e zunë dyfeknë,
Sinan Malua çepeverdhë,
Vrit e prit m’ata çekrez,
Që nga Bogradini në Horë,
Lufutan me tre taborrë.
Për t’i mbyllur këto me vargjet e Çajupit të madh:
“Shkëmbinj e shpella si thikë,
Që t’i shikosh të vjen frikë,
Gryka e Kuçit kush ka shkuar,
Dhe gjaku si ka qëndruar?
N’ato gryka e n’ato male,
Edhe zogu shkon ngadale…”
Pikërisht në këto gryka të thella, kapedan Gjoleka me 300 trima të Kurveleshit të Poshtëm, ku nuk mungojnë as djemtë e burrat e Fterrës, Bregut e të Lumit të Vlorës, i priti hordhitë osmane dhe me pushkë, jatagan e me mjete të tjera të luftës në atë kohë, i bëri siç thotë vargu:
“Grykë e Kuçe, grykë e keqe,
Njëmijë e treqind dyfeqe,
Bjeri Gjolekë o burrë,
Jo për mish, por për lëkurë.

.................................................................................................................................

NJË PËRMBLEDHJE E SHKURTËR E NGJARJEVE KRYESORE TË VITEVE 1912-1916 QË KANË LIDHJE EDHE ME VEPRIMET LUFTARAKE TË KRYERA NË KURVELESH E NË FTERRË

Ngjarjet e shumta dhe veprimet luftarake të kryera nga forcat shoviniste greke dhe ato të popullsisë vendase në vitet 1912-1916 kanë një histori të gjatë dhe të ndërlikuar, si për t’u paraqitur, ashu dhe për t’u kuptuar. Kjo për faktin se këtu mpleksen në mënyrë evropiane interesat e tyre gjeopolitike dhe lakmitë e përhershme të fqinjëve tanë grekë, serbë, malazes e italianë. Përmbledhazi po jap një radhitje kronologjike të këtyre ngjarjeve:
- Në periudhën dhjetor 1912- mars 1913 pothuajse u ndërpre fare bashkëpunimi i heshtur midis atdhetarëve të vërtetë shqiptarë dhe fuqive turke kundër rrezikut grek, serb, malazes etj. për copëtimin e trojeve shqiptare. Në këtë mënyrë shqiptarët në këtë periudhë mbetën pa asnjë aleat të fuqishëm dhe të sinqertë.
- Më 6 mars 1913 pas 6 muaj luftimesh mbrojtëse ku morën pjesë shumë shqiptarë nga Janina. Po çuditërisht në këtë kohë gjenerali turk Xhavit Pasha që komandonte dhe forcat e Janinës, në vend që të luftonin bashkë me shqiptarët kundra rrezikut grek, la pasdore frontin e Janinës dhe u nisën në drejtim të Vlorës që kishte shpallur pavarësinë më 28 nëntor 1912.
- Pikërisht në këto kushte ushtria greke kaloi në mësymje të përgjithshe që u kthye gati në një marshim të zakonshëm, sepse përveç çetave të armatosura vendase të krijuara me shpejtësi, nuk kishte asnjë forcë tjetër që të ndalonte këtë mësymje. Për rrjedhojë forcat greke brenda pak kohësh kapen krejt qarqet e Gjirokastrës e Korçës dhe më 19 nëntor 1912, me 1500 forca të rregullta në Himarë dhe kapën gjithë fshatrat e Bregut.
- Qeveria e Përkohshme e I.Qemalit momentalisht nuk kishte asnjë forcë ushtarake të organizuar për t’i bërë ballë një situatë të tillë. Megjithatë ajo ngarkoi Eqerem bej Vlorën që me 2600 forca vullnetare dhe tri komanda drejtimesh të mbronte vijën Qafa e Llogorasë, mali i Bogonicës, Qafa e Mbretës, mali i Kudhësit dhe mali i Rrëmullës. Këto forca zunë me shpejtësi vijën e mësipërme dhe urdhëruan që të qëndronin përkohësisht në mbrojtje deri në gjetjen e një zgjidhje ose ndryshimin e situatës.
Forcat u vendosën në këtë mënyrë: Prej rrëmullës në Bërdë fterriotët rreth 40 veta. Në frontin e Kuçit gjer në Gjothanas vullnetarët kuçiotë rreth 130 veta, sidhe në vazhdim në veriperëndim kallaratasit (54), bolenasit (76), Vranishti, Vermiku, Gusmari etj.
Këto masa u morën duke patur parasysh faktin që forcat greke të Spiro Milos kishin marrë për detyrë të afërt që të pushtonin me shpejtësi luginën e Shushicës dhe të largët përparimin dhe kapjen e Vlorës.
- Në të njëjtën kohë në anën e Gjirokastrës, forcat greke kishin mbërritur në anën jugore të lumit të Kardhiqit dhe në javën e parë të nëntorit kishin zënë Sarandën, qafën e Gjashtës, Çukës, Lëkurësin etj. Por ashtu si 36 vjet më parë (shkurt 1887) qenë hedhur prapë në det dhe komandanti i tyre ishte vrarë dhe 32 veta ishin zënë robër. Por zbarkimi u prsërit më 7 dhjetor 1912 me 3500 forca dhe shumë përforcime, të cilët kaluan menjëherë në mësymje drejt Delvinës, Gjirokastrës e Kurveleshit, mësymje që u ndal më 10 janar 1913 si rrjedhojë e kundërsulmeve të forcave vullnetare shqiptare dhe të ndërhyrjes për herë të parë dhe të vetme të dy batalioneve të ushtrisë turke të ardhur nga Delvina që vepruan kreysisht nga Kuçi drejt Bregdetit, duke i detyruar forcat greke të tërhiqeshin brenda fshatrave të Bregut. Por në drejtim të Kurveleshit të Sipërm, forcat greke bënin shumë sulme e presion për të zbritur deri në Kurveleshin e Poshtëm. Kështu në Kuç dhe në Fterrë ato u dukën aty nga data 10 prill 1913, lëvizje këto që bëheshin me nënreparte të vogla e çeta andarësh në formën e grupeve të kusarëve, sepse në fakt në përbërjen dhe në drejtimin e tyre kishte me të vërtetë kusarë e kriminelë të regjur të burgjeve greke, por dhe gjiritas që dalloheshin shumë për veprimtari terroriste e për grabitje.
Në këtë periudhë dy herë rrjesht (prill-qershor 1913) komanda greke tentoi të kryente çarmatimin e plotë të popullsisë si kudo gjetkë edhe në Fterrë. por askush nuk pranoi dhe nuk dorëzoi armët, përkundrazi këtë populli e quajti “turp dhe tradhëti”
- Më 29 korrik 1913 siç dihet Konferena e Londrës njohu pavarësinë e cunguar të Shqipërisë dhe vendosi dërgimin e Komisionit Ndërkombëtar për përcaktimin e kufijve. Por ai ndeshi në vështirësi të mëdha sepse autoritetet greke e paraqitën popullsinë shqiptare, si popullsi greke që kërkonte gjoja autonomi e bashkim me Greqinë.
- Më 17 dhjetor 1913 nënshkruhet në Firence protokolli që përcaktonte kufijtë e Shqipërisë dhe i detyronte pushtuesit grek të lëshonin territoret e pushtuara. Por ata si hileqar historik, si të paqëndrueshme e të pabesë që kanë qenë, edhe këtë herë me këshillën e Rusisë e të Francës u tërhoqën deri në vijën Labovë- Ura e Kardhiqit- Cepo Fushë Bardhë – Qafa e Skëficës- Tatzat- Mali i Borshe- Borsh dhe këtu kaluan në mbrojtje, në një kohë që forcat popullore të armatosura dhe xhandarmëria e re shqiptare në drejtimin Tepelenë- Gjirokastër, kishte kaluar në mësymje për spastrimin e këtij drejtimi. Kështu që muaji prill 1914 shënon dhe fillimin e luftimeve më të gjera dhe më të organizuara që përfshinte gjithë vijën e mësipërme. Veprimtari të gjerë luftarake patën të gjitha çetat e armatosura të Kurveleshit dhe të xhandarmërisë të komanduar nga oficeri hollandez Da Val. Por praktikisht në këtë kohë në Korfuz qeveria tradhëtare e Durrësit, në praninë dhe të përfaqësuesit të Komisionit Ndërkombëtar, kolonelit hollandez Tomson, nënshkruan protokollin famëkeq me emrin “Protokolli i Korfuzit” ku i njihte Greqisë gjysëm autonomie Gjirokastrës e Korçës, pra një minishtet brenda shtetit shqiptar. Pikërisht këtë deshën grekërit dhe menjëherë kaluan në kundragoditje. Kjo ndodhi më 22-23 prill 1914, por në drejtimin Ura e Kardhiqit- Kolonjë- Golem ato u ndalën nga çetat e Gusmarit me 80 veta, e Golëmit me 170 veta, e Kolonjës me 35 veta, e Lekdushit me 75 veta, e Rexhinit me 45 veta, e Nivicës me 56 veta, e Picarit me mbi 100 veta etj.
Kurse në drejtimin e grykës së Fterrës grekërit kaluan në mësymje vetëm më 6 dhe 11 maj 1914, prandaj siç do të shohim gjetkë, ata jo më kot ndërmorën një goditje në krah e në shpinë të forcave të Kurveleshit të Sipërm, nëpërmjet grykës së Galishtit për të dalur në Qafën e Shtufit dhe në Valet e Golëme, manovër e cila u doli jo pa sukses dhe detyroi pas kësaj tërheqje fillimisht të popullsisë dhe nga mesi i korrikut 1914 edhe të çetave të armatosura drejt Vlorës etj.
- Më 11 qershor 1914 rifillon ofensiva tjetër greke, por Fterra në grykën dhe në drejtimin e saj nuk i lëshon pozicionet në jug të saj.
- Më 26 qershor 1914, pasi fshati rrethohet edhe nga ana e Kuçit (forcat greke kishin përparuar nga ana e Qafës së Shkallës) ai zbrazet edhe nga çeta e armatosur dhe ajo çan rrethimin përgjatë anës lindore të lumit të Kuçit e del kështu pa humbje në zonën e Mesaplikut e pjesë-pjesë bashkohet me familjet e shpërngulura më parë.
- Luftimet me forcat greke në zonën e Kurveleshit dhe të Fterrës, vazhduan dy vjet, 19 nëntor 1912 deri 26 qershor 1914. por dy vjet zgjati dhe qëndrimi si muhexhirë në rrethinat e Vlorës i popullsisë së Kurveleshit (qershor 1914- gusht 1916).

Fterra me kryefamiljarët e saj në vitet 1880-1945

I. Në lagjen “Bregu i Lleshe” dhe Gjonikaj (Gojëdhëna: Lleshi dhe Gjon Nikaj).

1. Haxhi Shkurti - 10
2. Vahit Malo – 11
3. Shefqet Shkruti – 10
4. Axhem Shkurti – 10
5. Mustafa Shkurti - 10
6. Aqif Shkurti - 8
7. Uzeir Shkurti - 8
8. Divid Shkurti - 9
9. Hamit Shkurti - 1
10. Zilfo Malo - 5
11. Zubo Lame (Hizmo) - 4
12. Halib Hizmo - 7
13. Meto Shkurti - 8
14. Sulo Lame - 4
15. Fiko Hizmo - 7
16. Qerim Dauti - 7
17. Ali Dhuli - 5
18. Hajro Mërkuri - 7
19. Avdi Dhuli - 6
20. Murat Dhuli - 7
21. Demir Shkurti - 5
22. Rrapo Zeneli - 7
23. Neim Zani - 8
24. Fetah Zani - 3
25. Gani Maçi - 8
26. Hidajet Gjonika - 3
27. Daut Dhuli - 6
28. Xhelal Dauti - 5
29. Bastri Dauti - 7
30. Jashar Mato - 5
31. Xhafer Mato - 3
32. Halil Mato - 8
33. Muhedin Haderi - 7
34. Adem Lona - 7
35. Cane Lona - 2
36. Muharrem Korkuti - 7
37. Himet Maçi – 6

II. Lagjia Mehmetaj

38. Azis Mehmeti - 2
39. Husein Mehmeti - 5
40. Mersin Mehmeti - 12
41. Veli Mehmeti - 10
42. Xhemil Mehmeti – 3
43. Xhevit Mato – 5

III. Lagjia e Gjofterre (Gjon Fterra)

44. Belul Brinja - 6
45. Nishat Brinja - 6
46. Asllan Brinja – 6
47. Xhafer Brinja - 7
48. Kamber Brinja - 7
49. Sefer Çallo - 7
50. Mustehak Çallo -
51. Himet Çallo - 2
52. Muslli Gjoni - 5
53. Shaqo Gjoni - 7
54. Qazim Gjoni - 8
55. Fero Gjoni - 5
56. Laze Dusha - 6
57. Ago Duash - 2
58. Kadri Gjoni - 6
59. Taro Gjoni - 12
60. Mato Dusha - 4
61. Ismail Bezhani – 10 (6)
62. Hivzi Bezhani – 10 (5)
63. Arif Kurupi - 9
64. Laze Brinja - 7
65. Rushan Haxhiu - 4
66. Ismail Haxhiu - 4
67. Beqo Hizmo - 7
68. Sejko Hizmo - 3
69. Hader Çeli - 6
70. Hajdin Dhuli (Rrah) - 7
71. Hetem Malo (Çerricë)–8

IV. Rrëza e Ixorit

72. Tahsin Elezi - 6
73. Remzi Braho - 6
74. Xhevdet Braho - 6
75. Eshref Mita - 8
76. Nuri Mita - 4
77. Shaqo Mita - 4
78. Arif Mita - 8
79. Uzeir Xhama - 4
80. Lame Xhama - 6
81. Shaban Mita - 7
82. Hamdi Memi (S.M) - 5
83. Salihe Mita - 1
84. Idris Avrezi - 4
85. Qerim Avrezi - 2
86. Taro Gëdo -
87. Braho Gëdo -
88. Rakip Gëdo –

V. Lagjia Hieja e Gjozikës (Zhupaj, Rukaj, Kofinaj) (Gjon Zikës)

89. Godo Zhupa – 10 (8)
90. Memo Zhupa - 2
91. Mehmet Zhupa - 7
92. Asllan (Fejzo) Zhupa - 3
93. Sabri Zhupa - 4
94. Murat Zhupa - 4
95. Ahmet Zhupa - 4
96. Veiz Zhupa - 2
97. Huso Zhupa - 3
98. Veip Mero - 2
99. Rrapo Sadiku - 7
100. Faslli Ruko - 7
101. Sinan Ruko - 7
102. Ali Abazi - 3
103. Iljaz Kofina - 6
104. Hivzi Kofina - 7
105. Mehmet Kofina - 10
106. Xhevdet Kofina - 5
107. Meto Kofina - 5
108. Ramis Mehmeti - 7
109. Dervish Mehmeti - 8
110. Ramo Hadushi - 3
111. Shuquri Shkurti - 4
112. Idriz Maçi - 5
113. Rexho Mato -
114. Meto Mehmeti - 2
115. Lamçe Gjoni -
116. Avdyl Mita -
117. Salo Elezi – (e reja e Dalip Çufës)
118. Adem Ruko (+ Selim Ruko) - 2
119. Murat Mita (Beshiraj)
120. Qemal Mehmeti - 2
121. Isuf Avreci
122. Shane Gjoni (e veja e Zeno Gjonit)
123. Beho Xhame (e shoqia Hodo Xhamës)
124. Mato Gëdo –

Fise të shuar: Luçaj, Mengshaj, Gjonikaj, Meraj

FTERRA NË VITET E LUFTËS BALLKANIKE 1914-1916

Pas rrëzimit të qeverisë së I.Qemalit më 22 janar 1914 ng Fuqitë e Mëdha evropiane dhe vendosjen në krye të vendit po më 22 janar 1914 të KNK e më 7 mars 1914 qeverinë kukull të Princ Vidit, gjendja në Shqipëri, në vend që të përmirësohej, u rrokullis edhe më keq drejt anarkisë dhe shteti i ri shqiptar nuk arriti dot të ngrihej fare në këmbë. Kryengritja fshatare në Shqipërinë e Mesme sidhe ato të mëparshmet që në fakt ishin anti osmane, antishoviniste dhe për çlirim kombëtar, jo vetëm nuk u përkrahën nga Fuqitë e Mëdha, por u shfrytëzuan gjerësisht për një propagandë antishqiptare e për të vërtetuar se shqiptarët janë të papjekur politikisht dhe të paaftë të qeverisin vetë. Pa zënë në gojë që Fuqitë e Mëdha ishin ato vetë shkaktare të një zhvillimi të tillë kur nuk morën parasysh parimin e kombësisë në organizimin e shtetit shqiptar. E siç u tha nuk siguruan mbrojtjen dhe neutralitetin e saj kur vetë e morën përsipër një detyrë të tillë dhe ç’është më e keqja komplotuan dhe rrëzuan qeverinë e I.Qemalit.
Pikërisht në këtë kohë planet e vjetra për copëtimin e Shqipërisë dhe për fshirjen e saj nga harta e Evropës marrin një kurajo dhe një gjallëri të paparë. Forcat vorio epiriote në jug, në bashkëpunim dhe me forcat e rregullta ushtarake greke, kaluan prapë në sulm kundra shtetit të ri shqiptar, pra duke lënë mënjanë angazhimin zyrtar që kishin marrë në prill 1914, ku qeveria grke deklaronte se “kishte përfunduar zbrazja e tokave në fjalë” . Për rrjedhojë gjithë Shqipëria e Jugut, prej Korçës në afërsi të Beratit, tre-katër kilometra në lindje të Dhembalit të Tepelenës e deri në Përroi i Kaurit në Vranisht të Vlorës e në bregdetin e Vunoit të Himarës, ishte ripushtuar për të dytën herë nga ushtritë greke dhe bandat e tyre të armatosura. Këtë ripushtim të rëndë, e provoi me gjithë pasojat e veta edhe Kurveleshi e Fterra. Filloi kështu një tragjedi e vërtetë mbi kurrizin e kësaj popullsie të mjerë. Vazhdoi persekutimi në masë dhe një genocid i vërtetë, genocid që përzuri nga vatrat e tyre mijra banorë, me gra, pleq e fëmijë që morën arratinë dhe u strehuan në ullishtat e Vlorës, ku shumica gjetën vdekjen nga uria, epidemitë, vapa, mungesa e ujit, ndihmave me ilaçe etj. Kronikat më të sakta për këtë situatë rrënqethëse na e japin dy dokumenta të kohës. Njëra është letra e popullit të Fterrës e datës 11 maj 1329 që i përket datës 24 maj 1913 sipas kalendarit të sotëm (ndryshimi midis dy kalendarëve është 584 ditë)
Letër e popullit të Fterrës drejtuar Ministrisë së Punëve të Brendshme të Qeverisë së Përkohshme të Vlorës
Dt. 11 maj 1329 (24 maj 1913)
“Qëkurse qyteti i Janinës ra, asgjëkundi nuk po bëhet ndonjë luftë ose përleshje, por në disa vende të qyteteve dhe të fshatrave që ka shkelur ushtria greke e armatosur, po mblidhen nënshkrime me bajoneta se gjoja populli është i kënaqur prej tyre dhe se gjoja dëshiron të mbaj nënshtetësinë greke. Ndër këto kohë armët tona na i kanë marrë krejt dhe mbasi neve nuk i vumë veshin kësaj dredhie djallëzore dhe këtij kërcënimi, ata ia nisën persekutimit. Kështu ditën e premte më 3 maj në mëngjez kur populli po dilte nga xhamia ku kishte vajtur për të bërë lutje fetare, komitët (lexo andarët dhe ushtarët N.Zh) kishin zënë pusi natën në tërë rrugën dhe hapën zjarr kundër popullit. Kështu u vran dhe ranë dëshmorë 5 veta, këta midis të tjerëve kishin refuzuar që të jepnin nënshkrimet e tyre. Po për këtë arsye u plagosën 7 veta. Pas kësaj ngjarje ata që mbetën dhe shpëtuan së bashku me familjet e tyre ikën e morën malin nëpër shpella, mbasi nuk pati asnjë qeveri që t’u qante hallin. Kjo ngjarje pikëlloi tërë zemrat e botës dashamirëse. Kryetari i komitëve mesa dimë disa vjet më parë në Greqi ishte dënuar me vdekje. Por pasi mori premtimet e sigurta se do të falej, ai pranoi këtë shërbim gjakatar, që të vijë në fshatin tonë, të mbledhë nënshkrime dhe të bëjë krime kundër atyre njerëzve që refuzojnë të japin nënshkrime. Këto ngjarje duhet të njoftoheshin në atë çast kur ndodhën, por “Nuk mundemi më, pasi jemi të rrethuar nga ushtria që ka pushtuar vendin, e cila vëzhgon dhe i kontrollon edhe gratë. Prandaj lutemi dhe lusim mbretëritë e mëdha të Evropës të bëjnë derman e të marrin masa”.
Njoftimet e mëvonshme nga Fterra, për veprimet e ushtrisë dhe të andarëve grek, na i qartësojnë edhe më mirë të dhënat e mëvonshme. Ata thanë: “Të gjithë burrat e fshatit u ngritën në këmbë dhe luftuan me guxim derisa i përzunë grekërit nga territori i fshatit, duke patur dhe ndihmën e çetës së Sali Muratit nga Vranishti. Në këto luftime në tërësi mbetën të vrarë pesë bashkëfshatarë, gjithashtu u plagosën dhe 5 të tjerë.
Në mars 1914 në Fterrë kishin ardhur mbi 200 ushtarë greko epirotaas. Në këtë kohë të gjithë burrat e fsahtit, të aftë për luftë kishin dalë jashtë fshatit dhe në mal. Grekërit pasi panë gjendjen e nderë, u larguan menjëherë, por morën me vete si peng disa pleq që kishin mbetur në fshat për t’i pasur si mbroje nga sulmet e mundshme të njësisë së armatosur, e cila në këtë situatë tepër të rëndë për fsahtin dhe për drejtimin shumë të rëndësishëm që ka Fterra në situata luftarake, ishte e vetmja njësi e armatosur që vepronte rreth Fterrës. Këtë andarët dhe spiunët vendas të Greqisë e dinin mirë, sepse nën mbrojtjen e kësaj (njësi është quajtur në atë kohë) bërthame u ngrit dhe në Fterrë përsëri flamuri kombëtar shqiptar dhe fshati u quajt i çliruar (12 mars 1914). Pikërisht për këtë qëndrim forcat ushtarake greke iu kthyen disa herë rajonit të Fterrës, herë me njësi të vogla zbulimi, herë dhe me reparte të tjera ushtarake. Kështu më datën 11 prill një nënrepart ushtarak grek duke ardhur nga Borshi tentoi të futej në Fterrë, por u zbraps nga kundraveprimi i fshatarëve të armatosur. Të nesërmen e kësaj date në vendin e quajtur Rripa e Cjepurit nga andarët grekë dhe bashkëpuntorët vendas ishte organizuar një pritë në shenjë hakmarrje për humbjet që kishin patur me fshatarët e armatosur të Fterrës disa ditë më parë.
Nuk kaluan shumë ditë dhe veprimet ushtarake e aktet banditeske ndaj popullsisë së pafajshme, u bënë intensive edhe në drejtim të grykës së Galishtit. Kështu në datën 11 qershor 1914 rreth orës 10 në rajonin e Kusht-Babës, Qytecës e Sheshit të Madh, u dukën tym e zjarre në shumë nome bagëtish, në kasolle e në haure të fshatarëve që banonin atje përherë. Pak më vonë në rajonin e Gjozenikut (1 km në jug të Gurrës) dhe të Përralleve të Halile (1 km në VL të Sheshit të Madh) u dukën kope të mëdha delesh që u nxorën nga tendat ku mërzenin dhe u vunë përpara drejt Tatzatit e Delvinës, duke lidhur e lënë në vend ndonjë bari që mundën të kapnin. Andarët përfituan në këtë rast nga fakti se njësiti i armatosur ndodhej në rajonin e Fterrës. Megjithatë kundraveprimi me armë nga ana e disa fshatarëve dhe barinjve qe i menjëhershëm.
Por veprimet luftarake dhe aktet e dhunës e keqtrajtimi i banorëve vazhdoi edhe më shumë. Pikërisht në këtë situatë kaq të rënduar në Fterrë pati burra me kurajo dhe me mend si Ismail Bezhani, Xhafer Shehu, Jashar Mato etj. që pa marrë rrezikun në sy shkuan deri në Delvinë dhe protestuan energjikisht pranë autoriteteve ushtarake greke, që megjithëse kishin deklaruar “zbrazjen e krahinës”, ato vepronin më intensivisht para vendimit të Konferencës së Ambasadorëve në Londër (Për këtë qëndrim ata u internuan në Korfuz). Në këto kushte qëndrimi i mëtejshëm në fshat (në Fterrë) ishte i pamundur. Prandaj bashkarisht u vendos dhe më 11 qershor 1914 gratë, fëmijët dhe pleqtë u larguan nga Fterra për në rajonin e Vlorës, ku mendohej se do gjenin mbrojtjen dhe ndihmën e Fuqive të Mëdha që kishin marrë përsipër këto detyra, por që në fakt nuk bënë asgjë.
Burrat e aramtosur qëndruan në rajonin e Fterrës dhe për ca ditë të tjera, por më 14 qershor 1914 forca të shumta greke kaluan në mësymje dhe arritën të mbillnin disa drejtime të rëndësishme siç ishte qafa e Dërrasës (Kuçe) e zbritën deri në rajonin e Vranishtit. Në këto kushte dhe qëndrimi i njësitit të armatosur në Fterrë ishte pa kuptim, prandaj ai në komandën e burrit me emër të dëgjuar dhe jashtë Fterrës, Nuredin Kofinës u largua nga fshati (26.6.1914), jo fshehurazi, por me luftim. Këtu Nuredini u plagos për të pestën herë, por këtë rradhë rëndë. Për këtë ai u dha bashkëfshatarëve porosinë e prerë: “Në rast se do më lenë fuqitë dhe nuk do mundem të vazhdoj më tej, ju të më prisnin kokën dhe ta merrni me vete në mënyrë që vorio epiriotasit të mos mund të më identifikojnë se kush jam”. Kjo ndodhi më 26 qershor 1914, kohë në të cilën Fterra mbeti në duart e ushtrisë greke e cila siç do shohim gjetkë nuk la asgjë në këmbë, sepse parulla e tyre ishte: “Përpara, përpara, në një dorë kryqin dhe në tjetrën thikën. Të marshojmë çdo ditë dhe nga një stacion (lexo qëndër e banuar) të ndërrojmë…” .
Ishte pikërisht kjo situatë që njerëzit dhe në Fterrë i bëri të gjithë luftëtarë, të gjithë të patundur, të gjithë siç thuhej “zemërgur”. Prandaj lindën dhe vargjet e mëposhtme:
I pari të prapmin hiç s’po e pret,
Kopetë e qetë në mal vetëm i kanë lënë,
Nga pesë për shtëpi në luftë janë gjendë…

Po cilët ishin ata burra (dhe gra) të shumtë dhe me emër të nderuar që u bënë ballë gjithë atyre situatave aq të rënda në ngjarjet e viteve 1912-1920?
Fterra, për fatin e saj të mirë, gjithmonë ka patur burra (dhe gra) të shumtë, sa trima e atdhetarë, aq dhe të mençur dhe të matur. Në periudhën që bëjmë fjalë këta zënë një vend të veçantë në historikun e Fterrës. Të tillë mund të përmendim:
1. Nuredin Kofina
2. Xhafer Shehu
3. Xhafer Mato
4. Jashar Mato
5. Adem Lona
6. Asllan Brinja
7. Huso Zhupa
8. Memo Zhupa
9. Azis Mehmeti
10. Eshref Mita
11. Nimet Mita
12. Shaqo Mita
13. Abdyl Mita
14. Ago Dusha
15. Mato Dusha
16. Kamber Brinja
17. Murat Dhuli
18. Neim Zani
19. Hasan Hizmo
20. Veip Mero
21. Ismail Bezhani
22. Hivzi Bezhani
23. Tahsin Elezi
24. Iljaz Kofina
Lista do të ishte më e gjatë, po qe se të dhënat dhe dëshmitë historike nuk do kishin lënë jashtë kujtesës së tyre, mjaft nga këta burra e gra që duhet të përmenden sa herë që është rasti për përkushtim stoik, atdhetar, për trimëri dhe për qëndueshmëri shebullore.


Si i tregon ngjarjet e viteve të Luftës Ballkanike dhe të pas saj njëri nga pleqtë e shumtë të asaj kohe?
Ai tregon me hollësi dhe një saktësi të admirueshme largimin nga fshati, qëndrimin në ullishtet e Vlorës dhe kthimin në Fterrë në këtë mënyrë:
“Ishte data, në mos gaboj, 11 qershor 1914. një pjesë e mirë e fsahtit ishte në Galisht se ishte behar dhe atje ne kishim shumicën e arave, kullotat dhe bagëtinë me të cilat mbaheshim. Pjesa tjetër e banorëve të fshatit ishte si përherë në Fterrë. por këtu shumica ishin gra, pleq e fëmijë, sepse burrat ca qëndronin nëpër post-roje me armë në dorë se siç dihet askush nga ne nuk ndihej i sigurt as në punën e tij, as në shtëpi dhe as në ara e me bagëti. Kishin ndodhur vrasje, grabitje dhe djegie shtëpish e stanesh. Ndaj pleqësia ato ditë, sidomos rreth Fterrës kishte organizuar shërbim të armatosur. Duhet thënë se në ato kohë të vështira asnjëri prej nesh nuk kursehej dhe në mënyra të ndryshme kishte siguruar kryerjen e një detyre ose ndihme në interes të fshatit. Kishte një bashkëveprim dhe ndihmë e përkrahje të paparë deri atëherë. Kjo na dha dorë e krah për të dalur nga shumë vështirësi e rreziqe, që kur ishim akoma pa ikur nga Fterra, ashtu dhe kur vuanim për një kothere bukë në ullishtat e Qishbardhës, Babicës e Kaninës.
Po të kthehemi atje ku e patëm fjalën. Ishte ndoshta ora 10 e datës 11 qershor 1914. them ndoshta se atëherë ne kohën e masnim me anën e diellit. Rrallë, shumë rrallë kishte ndonjë burrë që kishte sjellë ndonjë orë “Sergjisof” nga Turqia. Pikërisht në këtë orë, në Grykën e Galishtit të Poshtëm u dukën shumë grupe të armatosura greko epirotas (me grekërit kishte dhe shërbëtor vendas). Dhe menjëherë u duk tymi i zjarreve që u vunë kasolleve, staneve dhe haureve e të mbjellave që sa po ishin zverdhur plotësisht, e mandej iu lëshuan si ujqër tufave të bagëtive duke i vënë përpara mu në mes të vapës drejt Tatzatit për në Delvinë e gjetkë. Kundraveprimi vendas nuk qe masiv dhe i menjëhershëm. Shumica e burrave të aramtosur siç u tha ndodheshin rreth Fterrës, pasi pak ditë më parë kishin ndodhur dy ngjarje të rënda me jetë njerëzish. Një ditë të xhuma xhandarmëria greke që patën krijuar për të sunduar jugun, bashkë me disa sahanlëpirës të veçuar vendas nga Çorraji e fshatra të tjera si mano Gjipali etj. erdhën befasisht në fsaht për të zënë e çarmatosur burrat që i kishin pritur kudo me armë. Ato u dukën te qafa e Lleshe e shtëpitë e Gjone. Në këtë kohë në qafa e Mehmete ishin duke u shpërndarë banorët e shumtë që kishin qënë në xhami. Midis masës kishte dhe burra të armatosur sepse atëherë arma nuk hiqej më nga supi. Menjëherë andarët grekë zunë pozicione luftimi dhe hapën zjarr pa paralajmërim. U vranë në të parë dy fshatarë Kasem Gjoni e Sherif Luçaj dhe u plagosën tre të tjerë, midis tyre ishte Nuredin Kofina e Azis Mehmeti (ky i fundit shumë vjet më vonë duke qënë xhandar i armatosur në Qeparo, kapi dhe pushkatoi në vend për hakmarrje Mano Gjipalin, për këtë akt dhe u dënua me burg). Nga ana greke pati një të vrarë dhe një tjetër nga fshati fqinj.
Pak ditë më vonë këta andarë, bashkë me vendasit që thamë, kishin zënë pritë në anën jugore të majës së Bërdës dhe vranë pa asnjë shkak e paralajmërim Mato Halo Zhupën, që vinte nga Borshi me një kafshë me drithë dhe nuk dinte ç’kishte ndodhur më parë, ndaj dhe ecte i qetë. Këto ngjarje tensionuan në kulm gjendjen dhe krijuan mardhënie tepër të rrezikshme me fshatin fqinj.
U rrit ky tension disa ditë më vonë kur andarët grekë rrëmbyen kopetë e bagëtive e dogjën të lashtat në arat e Galishtit, ku morën dhe përgjigjen e merituar me armë nga vajza trimëreshë tashmë e njohur në histori Emine Zhupa.
Pas kësaj ngjarje në Galisht erdhën në ndihmë dhe një pjesë e burrave të armatosur dhe u diskutua e u ra dakort me mendimin e pleqësisë dhe të shumicës së fshatit në Fterrë, që tashmë nuk mund të qëndrojnë më gjatë në këtë rajon të pushtuar herë pas here. Prandaj pikërisht me këtë datë më 11 qershor 1914, Fterra la vendlindjen e vet dhe mori rrugën e mërgimit si refugjat drejt Vlorës. Më vete morëm nga një “kokosh”plaçka, aq sa mund të ngarkonin gratë dhe kush kishte ndonjë kafshë dhe atë. Nga ana tjetër kush kishte ndonjë bisht cangadhe i vuri përpara për të mbajtur shpirtin gjalë me bulmetin e tyre e për t’i shitur për një copë bukë për fëmijët. Kështu nisëm rrugën e mundimeve për ëë Kuç-Bolenë fshatrat e lumit e për në ullishtat e Vlorës. Shumica jonë qëndroi në fshatin Qishbardhë-Babicë-Kaninë por dhe gjetkë.
Po si jetuam ç’hanim dhe si e mbajtëm frymën gjallë? Këtë edhe unë që e hoqa në kurriz nuk jam në gjendje ta shpreh. Por them se unë atëherë isha rreth të 30-ve. Isha djali i madh midis pesë vëllezërve dy nga të cilkët u vranë ato vite. Kishim në familje edhe dy gratë (nëna e gruaja) dy fëmijë të vegjël dhe dy motrat me njerëzit e tyre. Pra gjithsej 14 veta. Kishim për strehë vetëm një çatore që mund të merrte brenda shtrënguar 6-8 veta (ku flinin vetëm gratë e fëmijët). Të ardhura kishim vetëm 60-70 kokë bagëti shterpa se kopenë siç u tha na e grabitën. Këto pjesërisht i shitëm, pjerërisht i therëm për të jetuar sepse ushqime në Vlorë e rreth e rrotull saj nuk gjeje asnjë lloj. Bile edhe kripa që dikur prodhohej në Vlorë, gjendej me vështirësi. Por në Qishbardhë (unë nuk e di përse më është mësuar goja e i them “Qishbajgë”) gjëja më e keqe ishte uji. Ai atje ishte me pikatore. Në fshat kishte një burim pranë rrugës që rrinte plotë njerëz natë e ditë. Dhe disa puse nëpër fshatar që dhe ato ishin me shumë kursim, pavarësisht se uji i tyre kishte një erë të keqe. Kështu që të siguroje një kusi ujë për të pirë (se për evoja të tjera as që bëhej fjalë) duhej orë të tëra. Nga ana tjetër, vapa për neve që vinim nga malet, ishte e padurueshme. Ndihma nga administrata e re shtetërore, nga shoqata, apo nga pushtuesit e rinj italian që premtuan aq shumë nuk pamë qoftë edhe një gjëlpërë.
Qëndrimi në atë vend ishte i gjatë deri në gusht të vitit 1916, sepse ashtu u rrukullisën ngjarjet ndërkombëtare dhe pastaj ato tonat. Filluam të lëviznim drejt Fterrës, ndërkohë që andarët grekë thyen qafën dhe neve u siguruam për këtë me sytë tanë. Vendosëm të ktheheshim në Fterrën tonë të dashur pasi e dinim që atje do të gjenim të paktën mjedisin e ajrit të pastërt. Dhe mbi të gjitha ujin e kristalt e jetik. Kështu bëra dhe unë. Mora nja 10-15 cangadhe që na kishin mbetur dhe pas dy ditëve ushëtim, u gjenda në Fterrë pas 26 muaj largimi prej saj. Në Fterrë gjeta një ish fshat, që tash ishte shkretuar plotësisht. Të gjitha shtëpitë ishin djegur. Nuk kishte mbetur në këmbë asnjë kasolle dhish apo haur lopësh. Pemët frutorë dhe ullinjtë ishin prerë nga rrënjët. Çuditërisht asnjë gjë i gjallë nuk të zinte syri. Bile as zogj nuk pashë të fluturonin. Në këtë gjendje të dëshpëruar mbeta si i hutuar dhe nuk dija nga t’ia nisja. Po pastaj e mblodha veten. Fola dhe me disa bashkëfsahtarë të tjerë që patëm ardhur bashkë e ia nisa punës me një gardh të thjeshtë rrëzë një shkalle poshtë shtëpisë për të futur cangadhet atë natë. Të nesërmen nisa punën për të bërë një strehë shpatullrisht të mbuluar me gjethe rrapi në faqen e një muri të vetëm që kishte mbetur në këmbë nga shtëpia dykatëshe që kishim dikur. E bëra këtë nga ana e vathit që të kishim hyrje të lirë. Këtu do të strehoheshin fëmijët e gratë kur të vinin pas 2-3 ditësh. Kështu bënë edhe shumë burra të tjerë që patëm ardhur bashkë. Pra interesat dhe lufta e Fuqive të Mëhda e të fqinjve na kishte kthyer ne në kushtet më primitive. E them këtë se pati dhe famije të veçuara që për shumë muaj shkuan e u strehuan dhe në shpella. Ashtu siç e nisëm dhe ne të tjerët nën tenda ose strehë të mbuluar me rrap, fier ose dhe sende të tjera rrethanore. Ditën e tretë më duket erdhën dhe pjesa tjetër e familjes që kisha lënë në Qishbardhë. Menjëherë më ra në sy që djepi i fëmijës së vogël ishte bosh. Pyeta gratë (nënën e gruan) se ku ishte vajza? Ato ulën kokën, u përlotën e u ngashëryen dhe më thanë: “E varrosëm rrugës, aty afër Gjormit”. U mundova ta mbaja veten para grave, por në zemër më pikëlloi që fëmija kishte ikur kështu. Dhe gratë e gjora në ecje e sipër s’kishin patur asnjë lloj vegle pune për t’i bërë të paktën një varr të denjë, por e kishin mbuluar me ç’kishin mundur e me mjete rrethanore. Po nuk ishim ne të vetmit që na ndodhte kështu. Pak vite më vonë motrës do t’i vdisnin diku në lumin e Kuçit jo një, por dy djem të mitur njëri pas tjetrit, sepse sëmundjet e kohës si difteriti, lia e dhënve, shytat, ethet e plot të tjera në atë zonë ku jetuam dhe në ato kushte bënë me të vërtetë kërdinë në fëmijë të vegjël. Por jo vetëm të vegjëlit e pësuan keq në Qishbardhë e gjetkë. Pati raste të panumërta vdekjesh dhe të rriturish. Vet unë që po tregoj nga shëndeti u bëra lëkurë dhe në një rast u sëmura nga një sëmundje që askush nuk e përcaktoi se ishte, por unë vajta në atë shkallë që dhe qimet e kokës më ranë e u shndërrova në 40 kile burrë.”

Këto ishin me pak fjalë pasojat e Luftës Ballkanike dhe asaj Botërore që përgatitën Fuqitë e Mëdha në dëm të popujve dhe veçanërisht të atij shqiptar e territorit të saj. Këto vuajtje na solli Evropa që aq shumë na paska dashur, por që këtë rradhë na trajtoi si bagëtinë pa zot.

Disa vargje të shkëputura
Për ngjarjet që folëm, folklori ka lënë shumë vargje që me pak rrjeshta, përshkruajnë, fiksojnë ose dhe vajtojnë ato çka ndodhën sidomos në vitin 1914. Ja disa prej tyre:
I. Në vitin katërmbëdhjetë
Në vitin katërmbëdhjetë,
More Kurvelesh i shkretë,
Burra, gra, asnjë s’mbet…

II. S’u fale me Kostandinë
Malet e Borshit çu nxinë,
S’mbin as bar, as trëndelinë,
Pemët kokrra nuk lidhë,
Për të zotët mbajnë zinë,
Pyet qyqja birbilë:
Luftë ësht a vetëtimë?

III. Qershori njëzetedy
Viti me katërmbëdhjetë,
Qershori njëzetedy,
Çu dogj Tatzati i shkretë,
U ndez flak e u bë hi,
Nga grekërit e pabesë,
Të ardhur në Shqipëri…

IV. O Kurvelesh me derte
O Kurveleshi me derte,
Qysh duron për ato lezete,
Për ato oda me qelqe,
Lopë, pela, salltanete,
Zile, këmborë, tërmete,
I bëri greku për vete…

V. Qaj moj Shqipëri
Qaj moj Shqipëri,
Ulëri e gjorë,
Fushat me lule,
Malet me borë,
Gratë e Kurveleshit,
Shkojnë për në Vlorë,
Ç’i përzuri greku,
Me foshnja në dorë,
Burrat ua therë,
Shtëpi ua dogjnë…

VI. Ju të zest muhaxhirë
Ju të zest muhaxhirë,
Ku do ta bëni qëndrimnë?
Që në Vlorë e në Kaninë!
Esat qeni ç’na punove?
Për ca të holla që more,
Tosk edhe gegë ç’i shove…


...................................................................................................................................................


LUFTA E VLORËS DHE PJESËMARRJA E FTERRËS NË TË
(5qershor 1920 – 2 gusht 1920)

Për organizimin, zhvillimin dhe përfundimet e saj, nuk do flas, pasi Historia e Shqipërisë për këtë çështje e ka thënë me kohë fjalën e saj me peshë dhe të argumentuar, sipas së cilës “pazarllëqet imperialiste që vazhduan të bëheshin rreth çështjes shqiptare i bindën rrethet patriotike të vendit se rruga e vetme për të shpëtuar atdheun ishte rruga e luftës së vendosur me armë për dëbimin e ushtrive italiane nga Vlora dhe për anullimin e mandatit italian mbi Shqipërinë”.
Por do mundohem të sjell në kujtesë lakmitë dhe rivalitetet e këtyre Fuqive të Mëdha, që edhe dy vjet pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, ato Italinë e lanë të ngjitur si shushunjëza në territoret e pushtuara prej saj në jugperëndim të Shqipërisë dhe ç’ishte më keq, qe vet Anglia, Franca e ShBA (se Rusia nuk dinte ku ishte vet) pas zbulimit të vendburimit të naftës në zonën e Vlorës, u turrën si lukunia në kope. Natyrisht që Lufta e Vlorës 1920, kishte shkaqet e saj të shumta politike, ekonomike dhe ushtarako-strategjike, të shkaktuara po nga ato fuqi imperialiste fituese të Luftës së Parë Botërore, të cilat si gjatë zhvillimit të Luftës dhe pas saj, në Konferencën e Londrës e të Parisit, Shqipërinë vazhduan ta trajtojnë si plaçkë, si trofe lufte e si monedhë këmbimi në pazarllëqet e tyre. Kuptohet që ne shqiptarët në ndonjë rast qemë të vonuar, por kryesorja ka qenë që ne nuk patëm përkrahje, nuk patëm mbështetje, nuk patëm miq pa interese. Dhe në anën tjetër ne patëm e kemi disa kushte e përparësi që kanë pat tërhequr e po tërheqin lakmitë e pangopura të Fuqive të Mëdha dhe të shteteve fqinjë. Kështu Shqipëria, falë pozitës së saj strategjike si “çelësi i kanalit të Otrantos” dhe i burimeve të shumta natyrore të pashfrytëzuara, i shtiu këto fuqi drejt lakmive në rritje dhe rivaliteteve ekstreme. Ato edhe pas Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, që siç dihet Shqipërinë e përgjysmuan si territor e si popullsi, ndaj saj çuditërisht mbajtën një qëndrim që nuk mund të mos shkaktonte pikëpyetje, habi dhe pse jo dhe urrejtje, kur neve na trajtonin sikur nuk ishim në Evropë, por sikur ishim humbës të luftës e shkaktarë të fatkeqësive, duke arritur deri në atë pikë sa të deklaronin se “shqiptarët nuk mund të qeverisin vet” e plot epitete fyese dhe duke harruar që në krye të disa shteteve evropiane e ballkanike në periudha të ndryshme kanë qenë pikërisht personalitete të shquara shqiptare (Greqi, Itali, Turqi etj). Pra Fuqitë e Mëdha shtetin e porsa krijuar shqiptar nuk e lanë të ngrihej në këmbë. Ato krijuan artificialisht “çështjen shqiptare”, e kthyen për 8 vjet atë në shesh lufte për interesat e tyre dhe e lidhën problemin e rregullimit politik, e njohjes së pavarësisë e vendosjes së marrëdhënieve diplomatike të rregullta e pranimin në Lidhjen e Kombeve me planet e tyre koloniale. Pra e lidhën këtë me me rregullimin e botës pas luftës, ku siç dihet duhet të ndahen trofetë. E për ta ky trofe do të ishte Shqipëria, për të cilën para Luftës së Parë Botërore dhe asaj Ballkanike, konflikti më i ashpër zhvillohej midis Austro-Hungarisë e Italisë. Por humbja e luftës nga Austro-Hungaria e la Italinë konkurente kryesore dhe rivale të saj Anglinë, Francën, ShBA, pa harruar dhe Jugosllavinë në 1919 dhe Greqinë fqinje që dhe ato prapë kërkonin ndonjë copë në territorin e Shqipërisë.
Për Italinë në këtë periudhë si “qëllim përfundimtar ishte kontrolli i plotë mbi hyrjen në Adriatik dhe krijimi i një kryeure në lindje të tij” për planet e ardhshme të saj. Ndaj jo më kot ajo pranoi mandatin mbi Shqipërinë, i cili kishte ca klauzola që vendin e kthenin praktikisht në koloni dhe menjëherë zbarkoi e pushtoi ishullin e Sazanit e Vlorën, duke e shtrir këtë pushtim deri në Tepelenë, Gjirokastër, Përmet, Kolonjë etj. ku në këto zona kreu dhe fortifikime të përhershme si në Karaburun, Llogora, Porto-Palermo, Babicë, Kaninë, Kot, Tepelenë, Kuqar i Përmetit etj. Kjo trgonte se prej këtej Italia s’kishte në mendje të ndahej kurrë. Në të njëjtën kohë italianët iu futën kërkimeve minerare dhe shfrytëzimit të thellë ekonomik, për të cilat sollën në Shqipëri bashkë me repartet e tyre ushtarake shumë specialistë si gjeologë, topografë, gjeografë, botanistë, specialista çpimi etj. për rrjedhojë në dhjetor 1918, në fushën e Shushicës (një km në veri të Drashovicës), nën drejtimin e gjeologut Leo Mandelena dhe të inxhinierit Amoreti, kryen çpimin e parë për naftë dhe rezultati ishte shumë interesant; në thellësinë 100 metra doli vajguri i një sasie prej rreth 3000 litra në ditë. Kjo ishte një habi dhe një nxitje si për italianët ashtu edhe për francezët, anglezët e më vonë amerikanët. Ky rezultat i nxiti ata drejt Shqipërisë duke menduar e deklaruar se: “…nga fusha e Rumanisë e deri në Adriatik kishte një shtrirje vajgurore që bashkohej me nënshtresat e Shqipërisë…” .
Siç thuhet, kjo tezë nxiti italianët për t’u ngulur edhe me fortë në Shqipëri, gjithashtu lakmitë e shteteve te tjera të fuqishme dhe fituese të luftës si Anglia, Franca e SHBA për t’u futur akaparuar fushat vajgurore ntë Shqipërisë. Mirëpo kjo solli shumë përplasje deri në acarime. Italia këmbëngulte se ajo duhet të kishte “prioritet absolut” mbi Shqipërinë; ajo duhet të kishte edhe mison natyror mbi mbrojtjen e Shqipërisë; jeta shqiptare nuk mund të ekzistojë pa marreveshjen me fqiun, pra me Italinë.
Pra edhe nga këto të dhëna që sollëm vëmë re se qëndrimi i katër Fuqive të Mëdha edhe dy vjet pas mbarimit të Luftës ishte me dy faqe. Nga njëra anë premtonin ndaj Shqipërisë, ndërkaq tregoheshin hipokritë dhe keqdashës. Për këtë u referohemi dokumentave të tyre për të mos menduar për njëanshmëri, politizëm ose urrejtje.
I. Dihet se Fuqitë e Mëdha e sidomos Franca e Anglia (pa harruar Rusinë) më 17 dhjetor 1912, në Konferencën e Ambasadorëve në Londër vendosën që: “Shqipëria të jetë shtet autonom nën sovranitetin e Sulltanit”. Pra Shqipërisë nuk i njohën pavarësinë siç kishin bërë normalisht me Serbinë, Greqinë, Bullgarinë etj.
II. Sipas Statutit Organik të Shqipërisë, përgatitur dhe miratuar nga KNK i Fuqive të Mëdha më 10 prill 1914, Shqipëria shpallej Principatë Kushtetore Sovrane dhe e Trashëgueshme, nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Lind pyetja e ligjshme: Pse nuk e mbrojtën këto Fuqi Shqipërinë, si gjithë vendet e tjera të vogla, po lejuan copëtimin e mëtejshëm të saj?
III. Traktati i fshehtë i Londrës i 26 prillit 1915, nënshkruar midis Antantës dhe Italisë (Angli, Francë, Rusi) parashikonte:”…Italia pasi pranoi të bëjë pjesë në kualicionin e Antantës dhe të hyjë në luftë brenda një muaji nga data e nënshkrimit të këtij traktakti. Ajo mund të aneksojë Vlorën, , ishulin e Sazanit dhe krahinën përreth…” (dhe më tutje vazhdojnë serbët e malazestë).
IV. në Korrik 919 Greqia dhe Italia përfunduan midis tyre një marrëveshje të fshehtë, sipas të cilës “…Roma do të mbështeste Greqinë në aneksimin e Korçës e Gjirokastrës, kurse Greqia do ta mbështeste Italinë në mandatin e saj mbi Shqipërinë dhe në aneksimin e Vlorës, ishullit të Sazanit dhe rrethinave të saj…”(shih H.Sh. pjesa Lufta e Vlorës).
V. Në konferencën e Versajes neë mbarim të Luftës së Parë Botërore 8.01.1919 shtetet fituese të luftës, Anglia, Franca, Italia dhe SHBA morën vendime në dëm të popullit shqiptar. Ata sanksionuan edhe një herë në mënyrë të padrejtë ndarjen e dhunshme të popullit shqiptar, sipas kufijve të vitit 1913, duke i lënë Jugosllavisë dhe Greqisë vise të tëra etnike shqiptare”. Pas gjithë këtyre padrejtësive, pas gjithë këtyre traktateve dhe marrëveshje të fshehta në dëm dhe në kurriz të popullit shqiptar, ky a mund të kishte rrugë tjetër për të, veç t’u drejtohej armëve? Përgjigja për çdo mendje të kthjellët është Po. Pa luftë pushtuesit nuk mund të largoheshin nga vendi dhe sidomos nga Vlora e Sazani. Këtë e përforconte dhe qëndrimi mospërfillës, injorues dhe arrogant i autoriteteve italiane të pushtimit, të cilat silleshin me popullsinë vendase dhe me administratën shqiptare sikur këto të ishin jo të zotët e vendit por koloni e më keq.
Këto kushte i detyruan rrethet patriotike të vendit dhe sidomos ata të jugut të vendosnin dëbimin me armë të ushtrive italiane nga Vlora dhe anullimin e mandatit të Italisë mbi Shqipërinë. Për këtë u krijuan “Komitetet e mbrojtjes kombëtare” kudo, por sidomos në jug, ku nuk pati fshat në Labëri dhe Kurvelesh që të mos organizonte njësitë e tij të armatosura dhe të deklaronte publikisht përkrahjen, mbështetjen dhe ndihmën e domosdoshme me çdo gjë për Luftën e Vlorës.
Kuvendi i Barçallës që u mblodh ilegalisht më 29 maj 1920 në shpat mali në afërsi të fshatit Dukat vendosi fillimin e kryengritjes apo luftës siç është quajtur shpesh dhe zgjodhi organet drejtuese të kryengritjes me përfaqësues ushtarak të aftë dhe të zotë. Ai i drejtoi komandës italiane ultimatumin poshtëshënuar.
Veprimet e armatosura filluan më 5 qershor 1920 në shumë pika dhe drejtime njëherësh. Ato u drejtuan sidomos kundër ganizoneve të fortifikuara në Gjorm, Kot, Llogora, Matohasanaj (Tepelenë), Drashovicë, Babicë, Kaninë e gjetkë. Për rrjedhojë më 10 qershor u çlirua pjesa më e madhe e rrethinave dhe u krijuan kushte që më 11 qershor të fillonin luftimet dhe në hyrje të qytetit. Në këto luftime që në fillim pjesëmarrja masive në luftë me armë dhe me çdo gjë të mundshme si heroizmi dhe vetmohimi qenë karakteristika dalluese. Por pa u futur në hollësi duhet pohuar se Luftën e Vlorës e bëri gjithë Labëria, e bënë vlonjatët, kurveleshasit, tepelenasit, mallakastriotët, e bëri gjithë populli shqiptar që e përkrahu dhe e ndihmoi me ç’pati mundësi. Në këtë mes edhe Fterra si pjesë e pandarë e Kurveleshit, jo vetëm kontriboi, por luftoi efektivisht me armë në vijat e para të luftimeve.


DISA PËRFUNDIME QË MUND TË NXJERRIM NGA
PJESËMARRJA E FTERRËS NË LUFTËN E VLORËS 1920

Pjesëmarrja edhe e Fterrës në Luftën e Vlorës 1920, ka të veçantat e veta. Së pari, ajo në tërë veprimtarinë luftarake si pjesëmarrëse në shumë kryengritje, ngjarje e luftime të zhvilluara në Kurvelesh, këtë rradhë aktiviteti i saj është luftim mësymës kundra një ushtrie të fuqishme dhe të fortifikuar, siç ishte ushtria italiane në Vlorë dhe në rrethinat e saj. Së dyti, zhvillohej jo vetëm kundra ushtrisë italiane, por dhe kundër intrigave të Fuqive të Mëdha që, fqinjëve të Shqipërisë u kishin premtuar edhe nga një copë tjetër. Në këto kushte populli i Fterrës, sigjithë Labërisë megjithëse i shkatërruar plotësisht nga ekonomia për shkak të luftrave ballkanike e asaj Botërore dhe qëndrimi të tij dyvjeçr i muhexhirë në ullishtat e Vlorës. Megjithëse i lodhur, i rraskapitur dhe i dëmtuar rëndë nga vrasjet dhe vdekjet e shumta, ai prapë mbi çdo gjë vuri interesin kombëtar – çlirimin përfundimtar dhe mostjetërsimin e tij.
Ndaj ashtu si gjithë Kurveleshi e Labëria u ngrit i tëri në këmbë, u organizua, u armatos edhe më mirë se herë të tjera, duke përdorur jo vetëm armët që kishte ruajtur me kujdes që nga luftimet e viteve 1847 deri 1914, por dhe të tjera të kohës që kishte mundur të mblidhte ose t’i blinte në forma të ndryshme, të cilat ato vit për shkak të rrehtanave të luftës gjendeshin më lehtë dhe me çmime më të arsyeshme, kryesisht të prodhimit italian, grek, austriak etj.
Së treti, organizimi ushtarak i popullsisë së fshatit, si një nga masat më të rëndësishme të atyre ditëve, u bë në kohën rekord dhe përfshiu çdo njeri të aftë për luftë dhe për punë. Kështu burrat dhe djemtë që kishin ndihmë në shtëpi, u organizuan në çetën e armatosur që do të merrte pjesë drejtpërdrejtë në vijat e para në luftimet e Vlorës. Kjo u bë sipas vendimet të mbledhjes së Barçallës (29 maj 1920) dhe të Beunit (2-3 qershor). Por gjithmonë mbi baza vullnetare të cilin e përkrahën të gjithë banorët e fshatit. Pjesa tjetër e banorëve do të mbetej po e organizuar për të vazhduar punën në bujqësi e blegtori, por dhe për të siguruar ndihmat me ushqime apo municion e sende të tjera, duke i dërguar ato me kafshë në Gjorm, Kotë e Drashovicë, ku i takoi të luftonin për herë të parë çetës së Fterrës. Në luftën e Vlorës morën pjesë dhe qëndruan për tre muaj rrjesht derisa mbaroi lufta këta persona:
1. Xhafer Shehu
2. Xhafer Mato
3. Jashar Mato
4. Adem Lona
5. Asllan Brinja
6. Huso Zhupa
7. Eshref Mita
8. Nimet Mita
9. Neim Zani
10. Mustafa Mehmeti
11. Xhevdet Breho
12. Ismail Bezhani
13. Tahsin Elezi
14. Shaqo Mita
15. Ago Dusha
16. Mato Dusha
17. Kamber Brinja
Veç këtyre ishin në ndihmë të tyre dhe këta fshatarë të tjerë që shërbenin në xhandarmërinë vendase:
1. Jahja Mato
2. Shefqet Shkurti
3. Ismail Haxhiu
4. Dervish Shkurti
5. Zyflo Malo
6. Kadri Gjoni
7. Xhafer Brinja
8. Mustehak Çallo
9. Xhemil Mehmeti
10. Azis Mehmeti
11. Abdul Mita
Për luftën e Vlorës, për pjesëmarrjen masive të fshatarësisë së Labërisë, për aktet e panumërta të heroizmit dhe për shumë probleme të tjera, janë thurur shumë vargje, të cilat për lexuesin e rregullt janë të njohura. Por në funksion të punimit do të përmendim disa prej tyre.

FTERRA NË PERIUDHËN E MBRETËRISË TË AHMET ZOGUT
1924-1939

1. Ardhja në fuq e qeverisë së Ahmet Zogut dhe qëndrimi i popullit të Fterrës në këtë ngjarje
Ahmet Zogu erdhi në fuqi në dhjetor 1924, pas dëbimit të tij nga Revolucioni i Qershorit 1924. Erdhi në fuqi prapë (më përpara ishte ministër i Brendshëm) me ndihmën e forcave ushtarake serbe që vunë në dispozicion dy regjimente dhe bandave bjellogardiste të përmbysura nga Revolucioni i tetorit 1917. Pra gjithsej 2500 forca plus përkrahësit e tyre për tu futur në kufirin shqiptar.
Drejtimet e sulmeve të tyre ishin:
- Cen Kryeziu sulmoi nga Prizreni drejt Kukësit e Shkodrës dhe u ndesh me plakun e maleve Bajram Curri.
- Vet Zogu mori drejtimin kryesor, Dibra e Madhe – Maqellarë- Gurëbardhë – Tujan – Tiranë dhe luftoi me forcat popullore të Elez Isufit, Sufë Xhelilit dhe pak forca qeveritare që komandoheshin nga Ali Riza. Këtu një pjesë e forcave dibrane, të komanduara nga Murat Kaloshi u vunë në përkrahje të Ahmet Zogut dhe e shoqëruan atë deri në Tiranë.
- Koço Kote (që më vonë Zogu e bëri dhe kryministër) sulmoi nga drejtimi i Korçës Mali i Thatë Pogradec për në Elbasan e Tiranë.
- Myfit Libohova sulmoi nga drejtimi Kakavi-Gjirokastër për në Myzeqe e Tiranë. Natyrisht këto ishin forca mercenare, por patën sukses sepse forcat qeveritare ishin të paorganizuara dhe në disa drejtime munguan fare. Nga ana tjetër sulmi ishte i kombinuar dhe ndihmuar nga të tre shtetet fqinjë Serbi, Mal i Zi, Greqi. Ndaj ato më 24 dhjetor hynë në Tiranë, rrëzuan qeverinë demokratike të Nolit dhe Ahmet Zogu që prej qershorit kishte qënë i arratisur në Beograd e shpalli veten Kryeministër. Në të njëjtën kohë ai shpalli ligjin e luftës, sfidoi pushtetin e individëve, politikanëve, partive politike pa popull.
Ahmet Zogut ju desh në këtë përiudhë të përballonte një situatë kaotike të brendshme dhe anti shqiptare të jashtme. Njohja ndërkombëtare e qeverisë së tij në një farë mënyre stabilizoi jetën e brendshme dhe ndërpreu intervecionin e huaj Serb, Malazez, Grek, etj. megjithatë ai mbeti regjim antipopullor sepse erdhi në pushtet me dhunë, me ndihmën e mercenarëve të jashtëm dhe në kundërshtim me aspiratat për të cilat u krye revolucioni i qershorit 1924. veten e shpalli Mbret pa votim dhe pa referendum të masave. Për këtë dhe shumë te tjera ish bashkëpunëtorët e tij më të afërt si Çatin Saraçi etj, e akuzoi Ahmet Zogun si tradhëtar, vrasës dhe hajdut (shih Çatin Saraçi London, Ë,8,21,A.Stratford Rd). Ai ka shkruar dhe ka depozituar në arkivat bankare të Londrës që më 1940 materiale shumë të eëndësishme për këtë personazh sa të përfolur aq dhe kompleks. Çatini midis të tjerave shkruan dhe këto:”…T’i e fillove mretërimin tënd duke vrarë masivisht atdhetarë dhe duke shitur drejtpërdrejtë ose tërthorazi atdheun tënd. Alessandro Lessona (Ministër i qeverisë së Musolinit), atëherë miku im, të ka paguar më shumë se 4 milionë paund angleze nga gushti 1931…Ato para sikurse e di çdokush në Shqipëri dhe jashtë saj, janë larë me gjakun e atdhetarëve më të mirë shqi[ptarë si Bajram Curri, Luigj Gurakuqi, Hasan Prishtina, dhe qindra të tjerë. Ato para me të cilët t’i po jeton sot janë produkt i tradhëtisë më të ulët dhe janë të lara me lotët dhe vuajtjet e një kombi të tërë, e kombit që e shite për para, t’i Jude i Shqipërisë…Nuk ka asnjë cep tëe shpirtit tënd të errëtqë unë të mos e njoh. Nuk ka asnjë bëmë të krejt mbretërimit tënd që të jetë mister për mua… Dhë Çatini po në këtë shkrim vazhdon:”Unë si ish shoku yt më i ngushtë…jam i vetmi shqiptarë jashtë që i di dhe mund t’i provoj krimet e tua të kaluara. Ndaj …unë Çatin Saraçi të akuzoj ty Ahmet Zogu si tradhëtar të atdheut tënd, si vrasës dhe hajdut…”.(shih letrën e plotë të Çatin Saraçit botuar dhe në gazetën “Shekulli” datë 2 korrik 2002).
Siç shihet për anët negative të kësaj figure nuk mbetet as gjë pr tu shtuar atyre çka janëe shkruar. Bile janë thënë pak për të, sepse sikur tradhëtin e 7 prillit 1939 të marrësh apo faktin që ai për Oborrin Mbretëror harxhonte 1/3 e buxhetit të shtetit që atëherë ishte rreth 30 milion fr.ari mjafton të besosh ato që pohon Çatin Saraçi.


FTERRA PAS ARDHJES NË PUSHTET TË AHMET ZOGUT

Ardhja në fuqi e Ahmet Zogut në dhjetor 1924, u dha njuë gruht të rëndë përpjekjeve të masave kryesore fshatare që përkrahën dhe ndihmuan me armë ardjen në fuqi të qeverisë së F.S.Nolit në qershor të atj viti. Kjo përkrahje, do të bëhej shkak kryesor pr masat e egra e represive që vazhduan gjatë 15 vjetëve të sundimit zagolljan.
Kështu dy muaj pas ardhjes në fuqi të qeverisë të A.Zogut, ai dërgoi në Fterrë me forcat bashibozuke, komandantin e forcave të armatosura për jugun Hysni Demën. Po kush ishte ky Hysni Dema? Hysni Dema nga Homeshi i Golobordës, ish kolonel i A.Zogut, pronar i pasur tokash bres pas brezi. Në dhjetor 1924 strehoi në shtëpinë e vet A.Zogun kur erdhi në fuqi. Në kohën e pushtimit ai u mbështet tek italianët dhe më vonë tek gjermanët deri sa në prag të operacion it të Qershorit 1944 u caktua dhe komandant i përgjithshëm i operacionit.
Në Fterrë në shkurt 1924 Hysni Dema me suitën e vet bashibozuke që kishte me vete, rrethoi në befasi kontrolloi dhe boshatisi fshatin për të gjetur armët që bashkëfshatarët mbanin prej kohësh, dhe që me to kishin mbështetur dhe revolucionin e qershorit me pjesëmarrjen në të rreth 11 veta. Këtë fakt Hysni Dema i porositur nga Zogu nuk mund t’ia falte Fterrës, siç nuk ua fali dhe fshatrave të tjerë të Kurveleshit. Ndaj ata pasi zunë në befasi 4-5 armë e rrahën për vdekje në prani të fshatit disa prej tyre, morën e dërguan në Gjirokastër dhe Ismail Bezhanin e Tahsin Elezin si dhe burgosën dhe tre të tjerë. (Tahsin Elezi u internua në Lanë të Lurës, por u kthye në Krujë).
Me vendosjen e regjimit çifligaro borgjez të A.Zogut edhe në Fterrë forcat prodhuese dhe marrëdhëniet në prodhim mbetën në vend. Ato ishin dhe mbeten marrëdhënie gjysmë feudale, që i përkisnin pronës private, të gërshetuara edhe me mbeturinat e ekonomisë patriarkale. Forma klasike e shfrytëzimit feudal në këtë periudhë nuk ekzistonte. Për faktin se në Fterrë mungonte toka e punueshme si mjet i domosdoshëm për shfrytëzim. Ajo në Fterrë ishte aq e vogël sa që asnjëri nga fshatarët në tokën që kishte nuk siguronte bukën e vitit. Dhe mbi të gjitha, që fshatari në Fterrë punonte secili për vete në arën e tij, në punën e tij e pa shfrytëzuar punën e tjetrit.
Dega kryesore e ekonomisë të fshatit në vitet 1925-1939 ishte në shumicën e kohës blegtoria, por ka patur dhe raste të viteve të vështira për blegtorinë, që bujqësia ka dale në vend të parë. Të dhëenat tregojnë se në këtë periudhë Fterra ka patur rreth 4500-5000 krerë të imta. Nga këto dele 2000-2500 dhe dhi mesatarisht 1700-2000 krerë. Gjedhë kishte rreth 90 krerë dhe zgjoj bletësh 500-800, duke theksuar që ishin rreth 26 familje që rrisnin bletë dhe merrnin prodhim të mbarë pasi rajoni i Fterrës ka patur bimësi dhe lulëzim të pasur dhe shumë steril për rritjen e bletës.
Fterra në këtë kohë kishte afro 74 ha tokë are në formë taracash në fshat dhe ara të sheshta në mal, por që shumica ishin pa ujitje (përveç Gurrës pesërisht Galishtit të Poshtëm).
Në Fterrë kishte rreth 3150 rrënjë pemë frutore si fiq, portokalle, arra, pjeshka, kumbulla, dardhë, hardhi, shegë, etj. kishte gjithashtu dhe 380 rrënjë ullinj, një dërstilë, një litërvi vaji.
Me gjithë këtë pasuri, në raport me numurin e popullsisë që jetonte në fshat e për rreth tij (450-550 veta) t ardhur nga këto degë dhe burime,, ishin fare minimale, sepse bujqësia ishte sikudo shumë e prapambetur. Toka terësisht punohej me parmëndë me kazmë dhe me shatë. Rendimenti në tokat pa ujë në mal nuk i kalonte 7-10 kv grurë dhe 10-13 kv misër për ha. Me gjithë punën e mirë që u bëhej.
Të ardhurat nga blegtoria në shumicën absolute të rasteve shërbenin vetëm për përdorim vetiak në familje dhe për të paguar shpenzimet për kullotat dhe taksat që ishin të shumta dhe të larta si xhelepi (taksa për bagëtinë), topiaku (taksa për kullotat), dhekatia (taksa e të dhjetave për çdo prodhim), etj. këto taksa fshatit nuk ju ndan nga viti 1924-1939.
Në Fterrë diferencim ekonomik të theksuar që të sahpinte në diferencim shoqëror, nuk ka patur. Klasat kryesore kanë qënë fshatarësia e varfër që zinte 71% të familjeve fshatare, pastaj vinin familjet e mesme që zinin 16.2% dhe në fund nëpunësit e ulët që përbënin 5.5%. Veç këtyre kishte dhe rreth 10-12 veta që punonin si puntor me mëditje e 6 që merreshin me një farë tregëtie të vogël dhe 8-13 që shërbenin si klerik (hoxhë) të cilët zinin përkatësisht 4.3% dhe 3% të familjeve që kishte Fterra në atë periudhë.
Nga 90 familje që kishte fshati (1938)me rreth 550-560 frymë, 65 prej tyre banonin në Fterrë nëpër shtëpi me një e dy dhoma pa komoditet. Njëzetepesë familje të tjera banonin në qafën e Galishtit (jo gjithë vitin), dhe dhjetë të tjera po barinj banonin rreth Fterrës si në Çerricë, Lugu i Thellë, Rrah, Langadhë, etj. ku shihet edhe nga këto pak të dhëna, në Fterrë feudalët dhe pronarët e mëdhenj të tokave si dhe çelnikët e kopeve të mëdha të bagëtive, kanë munguar, çka ka bërë që diferencimet shoqërore të jenë farë të vogla, të parëndësishme dhe pa shpurë në shfrytëzimin e punës së tjetrit. Për rrjedhojë mirëkuptimi, toleranca dhe uniteti në Fterrë qe dhe mbeti tregues i rrallë në krahasim me disa fshatra të tjera. Gjendja kulturore gjatë 15 vjetëve të mbretërisë së A.Zogut, si dhe ajo arsimore e shëndetësore qe dhe mbeti e rëndë.
Nëqoftë se në fshat u ndërtua dhe vazhdoi shkolla fillore me 4 klasë, kjo ishte meritë e përpjekjeve dhe e shpirtit arsimdashës të popullit dhe të vetë rinisë së Fterrës. Pasi në këtë periudhë asnjë bursë nuk u dha nga shteti për të vazhduar qoftë dhe studimet e mesme, pa për të lartat as që mund të bëhej fjalë fare.
Dhjetë dymbëdhjetë djem që mundën tëe vazhdonin studimet deri në vitin 1939 në gjimnazin e Gjirokastrës, Shkodrës dhe në Normalen e Elbasanit, i bënë me shpenzimet e tyre me shumë kursime dhe mundime.
Përsa i përket shërbimit shëndetësor, në Fterrë dhe në gjithë fshatrat e tjera për rreth, as mund të bëhej fjale, sepse nuk ekzistonte asnjë lloj shërbimi. Njerëzit kur i zinte halli, duhej të shkonin në Gjirokastër, Vlorë, Sarandë, Delvinë ose gjetkë edhe për gjerat më të vogla. Prandaj dhe jeta mesatare nga të dhënat e pakta që njihen, tregon që vdekshmëria sidomos për fëmijë ka qënë e lartë (3-4 për çdo 10-12 lindje).
E vetmja masë që u ndërmor me përpjekje të popullit të Kurveleshit të Poshtëm, ishte rruga automobilistike Borsh-Fterrë-Kuç. Ishte rruga e parë dhe e vetme automobilistike që lidhte këtë krahinë kaq atdhetare dhe kaq të izoluar me zonat e tjera të vendit. Kjo masë u prit me kënaqësi të veçantë nga masat fshatare dhe nuk u kursyen asnjëherë për ta patur këtë me gjithë punën angari që u vu për çdo kryefamiljar. (punë pa pagesë dhe e detyrueshme). Ata e kuptonin se do tju shërbente pa tjetër edhe atyre.po duhet pohuar se për hapjen e kësaj rruge pati vështirësi e pengesa nga më të ndryshmet. Së pari, për hapjen e saj, u paraqitën tre variante:
Varianti i parë ishte që ajo të hapej nga Qeparoi në Kudhës-qafë-Shallë e Kuç. Me këtë variant ishin dakort si bregdetasit ashtu dhe Ismail Haki Kuçi. Varianti i dytë ishte që të hapej nga Ura e Borshit në Rrëzë të Vake-Çorraj e Kuç si më shkurtër dhe tokë më e qëndrueshme. Me këtë variant ishin dakort Çorrajt Ismail Haki Kuçi dhe disa specialista ndërtimi të joshur. Varianti i tretë ishte ai Kalaja e Sopotit-Borshë-Fterrë-Kuç që kalonte në disa vende në tokë të paqëndrueshme. Ishte pak më e gjatë se ajo nga Çorrajt, por që lidhte me rrugë automobilistike krahinën, dhe tre fshatra (Borshin, Fterrën, Kuçin dhe me një zgjatim anësor 2 km dhe Çorrajin. Këtë variant e mbështesnin fuqishëm pleqësia e Fterrës e kryesuar nga plaku i mençur e kudo ndodhur në kuvende të Kurveleshit Ismail Bezhani. E këtu është vendi të theksoj se ishte këmbëngulja, personaliteti, njohja dhe logjika e plakut fjalë pak Ismail Bezhani, që bindi dhe theu dhe mikun e tij familjar Ismail Haki Kuçin, për tu bashkuar me të, dhe për të vendosur hapjen e rrugës nga ku është dhe sot. Siç duhet pohuar se ajo rrugë me qëllime të këqia u sabotua në piketimin e saj nga tekniku topograf Spiro Sbozgo (Dhërmi). Sa që ka mbetur si anektodë dhe sot e kësaj dite biseda e të ndierit Avdi Dhuli në kthesat e Marnjinës (Langadhë), kur Spirua po piketonte nëpër shkurre ato kthesa, ku dhe dhia do të ngjitej me vështirësi e jo më makina. Dhe Avdiu me atë humorin e tij karakteristik i tha Spiros:”…Spiro pse lodhesh kaq shumë? Merr këtë kafshën time (gomarin) vure përpara, dhe ta tregon ai se ku duhet të kalojë rruga për në Ftërrë”. Por ajo në fakt kaloi ose më sakt u sabotua në shumë vende si në Vreshta të Borshit, në Marnjine, në qafën e Shënthanasit, në Pirg, në Çerric, në Prodan, në të dyja anët e qafës së Kuçe, etj.
U desh për të ndrequr këtë (sabotim do ta quaj vazhdimisht), kujdesi, këmbëngulja puna dhe shpenzimet personale të të paharruarit për Fterrën Refik Bezhani që këtë rrugë ta bënte të kalueshme në çdo kohë dhe nga çdo mjet transporti. Përfundimisht brezat pasardhës të Fterrës kur të kalojnë në atë rrugë duhet të kujtojnë dhe të nderojnë veprën e Ismail Bezhanit, që për merita të tij rruga u hap në atë drejtim dhe të Refik Bezhanit që në vitet 1970 e bëri atë siç u tha të kalueshme në çdo kohë dhe nga çdo mjet.
Po cilat ishin mungesat e konstatuara të asaj rruge dhe pse themi që ajo u sabotua.
Këtu vepruan shumë faktorë siç ishin mosdashja e disa personave të veçuar me tendenca Vorio-Epriotase në bregdet. Por ajo u sabotua, siç u tha edhe më llartë, nga mugesa e projektit dhe sidomos e zbatimit të tij në terren dhe e kontrollit nga organet shtetërore të punëve të botore. Për rrjedhojë u ndoq më shumë rruga këmbësore e dikurshme nga ngritje, zbritje e kthesa, që rrugën e bënte gati të pa përdorshme. Nga ana tjetër asaj ju vodhën fondet e si përfunim u hap vetëm si trase dhe nuk u ndërtua asnjë vepër arti e nuk u shtrua në asnjë vend me gur e çakull. (kjo punë u bë për nevoja ushtarake në luftën italo-greke në vitin 1940-1941), por pa asnjë kriter teknik, pasi vetëm u hodhën gurë nga njerëz që punonin të detyruar me forcë. Këtë ngjarje si pa dashje në raki e sipër e deklaroi në një rast në Fterrë dhe Spiro Zborgo ku tha:” Kjo u sabotua për të mos u ndrequr më kurrë “. Po u desh siç u tha dora, mendja dhe puna disa vjeçare e Refik Bezhanit (pa tjetër dhe ndihma e shtetit me mjete mekanike) që kjo rrugë të bëhej për të mbari siç thotë populli.
Ishte kjo gjendja në vitin 1932 kur rapsodi i njohur i Kurveleshit e Labërisë Tartar Zeka thuri dhe vargjet e mëposhtme:

Erdhi tromopili në Fterrë,
Se, si erdhi nuk e di,
Po kur doli në breg përtej,
Vetë e hëngrën me sy,
Hoxhë të gjithë me penë,
Duke bërë bilahi,
Erdhi tëhu më këtej
Erdhi ngeli në shtëpi.
Në Fterrë makina e parë erdhi në fund të prillit 1932 dhe ishte pronë e Qemal Kallullit nga Sasaj. Mandej erdhi për në Kuç makina e Fane Nikollajit nga Piqerasi, e cila ngeci në disa vija uji në të dalë të Fterrës (qafa e Lleshe – Ngurrëz), por prapë u ndihmua e shkoi dhe në Kuç siç e prisnin.
Shumicën e këtyre të dhënave i shkruante dhe i tregonte në kujtimet e tij Preng Zhupa nga Proseku i Mirditës, i cili pat drejtuar punimet si gjeometër ndërtimi në atë rrugë dhe njihte çdo hollësi që u tha më lart.
Kjo ishte pra e vetmja “vepër” që populli i Fterrës mban mend mirë që u ndërtua gjatë sundimit të monarkisë së A.Zogut.
Po lind pyetja e ligjshme: A pati ky regjim ndonjë gjë pozitive për vendin në tërësi?
Në këtë çështje nuk mund të jemi mohues kategorik, sepse Mbretëria e A.Zogut pati dhe diçka pozitive siç ishin:
- Miratoi një Kushtetutë shumë a pak demokratike.
- Vendosi ligje, të cilat u zbatuan pa hezitim nga organet e drejtësisë, të cilat ishin shumë autoritare.
- Vendosi qetësi në të gjithë vendin, kur këtë e gjeti kaotike.
- Vendosi çmime unike në të gjithë vendin, për të gjitha llojet e artikujve ushqimor, industrial, bujqësor e blegtoral.
- Vendosi tatimin prej 10 % mbi të ardhurat në qytet e në fsaht.
- Vendosi një monedhë konkuruese në të gjithë Evropën.
- Njohu e mbrojti me ligj pronën private.
- Nuk vuri asnjë kufizim për lëvizjen e lirë të popullsisë.
- Për të ulur disi tensionet e brendshme (siç i interesonte atij) disa kundërshtarë i gradoi oficera rezervë dhe disave u lidhi dhe pension. Pra me pak fjalë, merita e tij si Mbret, ishte se ai krijoi shtetin e parë shqiptar me të gjitha organizmat që kërkonte koha. Kjo nuk duhet mohuar, pavarësisht nga politika antipopullore dhe disa herë dhe antikombëtare, duke u shitur të huajve pjesë të territorit të vendit.

TIPARET, ZAKONET DHE VESHJET E FTERRËS

Tiparet:
“Fterriotët janë paksa çehreverdhë, kryesisht flokë gështenjë, por brenda Fterrës ka dhe një razë me tipare alpine, bjonde dhe lëkurëbardhë. Gjatësia mesatare e banorëve të Fterrës flet për një racë mesdhetare. Sytë e fterriotëve janë në të shumtën e rasteve të zes e të shndritshëm (Dushaj, Hizmaj, Korkutaj, Gjonaj, Kofinaj, Shkurtaj, Gëdaj, Gjonikaj). Razën e fterriotëve kam përshtypjen se e ka zbukuruar përzierja me racën e Hizmajve. Hizmajt janë me prejardhje Trakaj (Por disa thonë se janë vazhdim i fisit të Kondajve).
Raza sykaltër është ajo e Mitajve dhe Elezajve, ndërsa raca me sy të imët, sybardhë në të kaltër është ajo e Hadushe dhe Maçajve. Fisi i Ruke ka sy të veçantë, të zes ngjyrë bajame.
Eleganca e grave fterriote si dhe bukuria e tyre është e njohur në të gjithë fshatrat përreth. Një nga gratë e bukura të Fterrës e cila i ka mbetur shumëkujt në kujtesë ka qenë (pas viteve 1900) Dili Dushe.
Ka qenë dëshira e përhershme e fshatrave përreth të marrin nuse fterriote për bukurinë dhe virtytet e tjera të tyre si inteligjenca, urtësia, edukata familjare, harmonia që krijonte në familje sidhe qetësia shpirtërore. Fterriotët në përgjithësi janë dhe trima dhe të besës e punëtorë. Ata kanë një shije të hollë sa humane aq dhe artistike. Ata kanë qenë të etur gjatë gjithë jetës për dije e dituri, janë fisnikë dhe atdhedashës. Mbi të gjitha fterrioti ka nostalgji për fshatin e vet dhe ka ditur t’i ruajë lidhjet edhe larg Fterrës, në mënyrë të tillë për t’u pasur zili nga fshatrat e tjera. Fterrioti nuk ka pasur kurrë vesin e vjedhjes, dukuri kjo aq e theksuar sa dhe dyert e shtëpive i lini hapur dhe askush nuk prekte gjë. Fterrioti nuk njeh pasurim në kurriz të tjetrit, madje ata nuk e kanë pasur dhe as e kanë pasion tregtinë si burim fitimi. Ndofta kjo është e vetmja dobësi e tyre.
Është fakti i njohur që në Fterrës nuk patur të pasur në kuptimin klasik, por ka patur një nivel mirëqënie si rezultat i solidaritetit dhe marrëdhënieve shoqërore të veçantë midis tyre.”

Zakonet
Fterra ka ruajtur dhe respektuar me rigorozitet traditën dhe ligjet e vjetra të Kanunit të Labërisë apo Papa Zhulit siç është thënë shpesh. Edhe në Fterrë burri në përgjithësi sundonte mbi gruan e i dëgjohej zëri në familje, por kjo bëhej në mirëkuptim të plotë, midis dy sekseve. Në këtë kuptim gruaja fterriote ka qënë gjithmonë e emancipuar dhe e lirë. Ajo merrte pjesë në të gjitha punët bujqësore e blegtorale së bashku me burrin. Gruas i dëgjohej më shumë zëri në familje sidomos për probleme të rritjes së fëmijëve, për punët në shtëpi, për çështje ekonomike etj. Me këtë frymë demokracie në Fterrë janë rritur e edukuar shumë breza njerëzish. E patjetër, që si e tillë ajo pat kapërcyer caqet e një jete patriarkale me reflekse të lashta e të prapambetura. Ndaj kjo u bë dhe bazë e gjithë edukatës së përgjithshme të fterriotëve, gjë që i dallon ata nga fsahtrat e tjera, ku gruaja nuk luante këtë rol si në Fterrë. Shumë pak raste kemi dëgjuar që burri fterriot të ketë vënë dorë mbi gruan. Siç kemi po pak raste të dëgjuara imoraliteti. E në këtë mes një rol të padiskutueshëm ka luajtur edukata fetare, xhamia, hoxha, pleqësia e kryeplaku, që kanë qenë shumë të dëgjuar e të respektuar.
Fteriotët u janë shmangur me zgjuarsi grindjeve e gjaqeve jo vetëm brenda fshatit, por dhe me fshatrat fqinje. Gjatë 100 vjetëve ka pasur dy raste zënkash me pasoja me Borshin dhe me Çorrajin. I pari për probleme trojesh e kufijsh në malin e Galishtit të cilat padrejtësisht në kohën e sundimit Osman dhe të Ali Pashës, kur toka u kthye e "Allahut" nga Sulltani dhe iu qe dhënë në përdorim borshjotëve. Ndaj dhe lindi zënka në malin e Martezës midis një grupi fshatarësh nga Borshi dhe Memo Zhupës që përfundoi dhe me plagosje të një borshioti (Riza Lala).
Pikërisht për këtë rapsodi i njohur i Labërisë TARTAR ZEKA, kur mësoi ngjarjen po nga borshjotët thuri aty për aty e në prani të tyre vargjet e mëposhtme:
"...Agallarët e borshiot,
Ishin mbledhur në Sopot (1) (Tek kalaja e Borshit)
Nga inati flisnin fort,
Thonin do vrasim fterjot
Po vallë ç'panë që u zunë ?
Për nja dy male të çjerrë,
Për Galisht e për Rrëmullë
Borshit ca djem levend,
Me balluke duke tund,
Fterjot kokëpështjellë
Tek qëllojnë, bëjnë punë ...”
Natyrisht që si poeti ashtu dhe masa e fshtarëve këto ngjarje kurrë nuk i kanë inkurajuar. Përkundrazi i kanë përbuzur kur thonë: “Për nja dy male të çjerrë..."

Veshja
Kostumi fteriot është karakteristik për të gjthë Labërinë, ndonëse duhet thënë që është më i përpunuar në të gjithë krahinën. Fterriotët kanë në traditën e vet dy lloj veshjesh, atë me xhamadan, fustanellë, brez, sidhe opinga me xhufka dhe kostumin tjetër malësor me qylaf, këmishë e bardhë pa qafore e me mëngë të hapura, poture tip qillota dhe opinga me xhufka.
Edhe kostumi i grave është dy llojësh. Kemi më të vjetrin që ngjan me kostumin e grave Epirotase. Mandile me oja, (si skemantili që ruhet edhe sot tek arbëreshët e Italisë) xhup të qëndisur me fije ari, fustan jeshil të derdhur deri poshtë këmbëve dhe këpucë të lehta për të ecur.
Kostumi tjetër i grave ka qenë i përzier, duke futur edhe peshlinë dhe çitjanin si veshje turke (ndikim ky nga kurbeti).
Interesant është fakti i ngjyrave të veçanta, si e bardha ngjyrë kreme, e zeza me nuanca boje kafe, jeshilja ngjyrë ulliri, apo e kuqja e veçantë, ngjyrë shege.
Në veshjet e nuseve vëmë re ngjyrat e ndezura dhe sidomos qendismat e bukura dhe me figurë gjeometrike të rregullta.
Në veshjen fteriote njihet edhe llabania si dhe qylafi me majë i dëshmuar si një nga prerjet e monedhave të qytetit të lashtë Amantia. Po kështu në veshjen e lashtë bënte pjesë dhe fustanella labe që gjen shprehjen e vet qysh ne kohën e Ilirëve. Origjinalitet të veçantë kanë dhe vallet e grave dhe të burrave në Fterrë, që në shumë elementa ngjason me vallet e dikurshme Epirote.

DISA TË DHËNA TË SHKURTËRA
PËR NJERËZ TË DËGJUAR TË FTERRËS TË VITEVE 1850-1950

Personalitete e njerëz të dëgjuar të Fterrës, ka patur shumë, por ata nuk janë evidentuar sa e si duhet nga historiku i fshatit dhe nga shkrimet monografike. Megjithatë disa prej tyre mund t’i permbledhim në këto pak të dhëna:


1) ISA SHEUKI IFTERAJ (ISA SHEFKI HIZMO) i biri i AHMET IFTERAJ (1856-1919)
Mbaroi studimet e para në Delvinë, më pas ato të mesme fetare në Zosimea dhe si student i shkëlqyer u dërgua në Stamboll ku mbaroi Fakultetin Juridiko-Fetar (për Kadi dhe Hoxhë-Mullah). Edhe në Fakultet shkëlqeu si student i rrallë. Për këtë u mbajt atje si pedagog dhe më vonë dhe si Rektor dhe Këshilltar Fetar i Sulltanit.
Isa Hizmo, si shok e mik familjar kishte Hoxha Tahsin dhe mjekun nga Gramshi Ibrahim Temo (pediatër i dëgjuar). Kishte titullin shkencor "Sheuki". Ishte i martuar me të motrën e Jashar Matos, Hanife Mate me të cilën lindi vetëm një vajzë që e martoi me një bir borshioti, ish Prefekt i Stambollit.
Isa Hizmo bashkë me Hasan Tahsinin dhe Ibrahim Temon punuan shumë për alfabetin shqip, që më vonë gjeti zbatim nga Kongresi i Manastirit. Isai me gruan e dytë pati dy djem e një vajze (e para i vdiq dhe ishte nga fisi i Dinejve të Çamërisë)

2) OMER KORKUTI
Teolog e Kadi, pat mbaruar studimet e larta në Stamboll. Në Fterrë i njohur si Kadiu i Korkute dhe si personalitet fetar dhe shoqëror.

3) Mullah LAZO KOFINA
Pat mbaruar studimet e larta fetare dhe mbante titulli "Mullah". Ishte një nga personalitetet kryesore të organizimit dhe drejtimit të kryengritjeve të viteve 1830-1847 e më vonë. Ishte autor i shumë peticioneve, vendimeve dhe letrave të shkruara në emër të "Këshillit Krahinor" dhe "Këshillit të Komandantëve" gjatë periudhës së kryengritjeve të 1830-1847. Jetoi në një varfëri të skajshme dhe nuk pranoi asnjë privilegj, apo "sqime" siç ju premtua nga qeveria Osmane. Ka merita të veçanta (për kohën e vet) në organizimin dhe drejtimin e çetës së armatosur të Fterrës bashkë me Hasan Luçin.

4) HASAN HIZMO
Mbaroi studimet ushtarake "shkëlqyeshëm" në Manastir bashkë me shokun dhe mikun e tij Mustafa Qemal ATATURKU, i cili më pas u bë njeriu më i dëgjuar i Turqisë moderne. Ai e ftoi Hasanin në Turqi, për ta vënë në detyra të rëndësishme, por ky gjatë kësaj kohe ishte sëmurë nga tifua, dhe gati ishte shurdhuar. Prandaj qëndroi në Fterrë dhe më vonë u bë hoxhë e mësuesi i parë i hapjes së shkollës së parë në Golëm (1916).

5) ISLAM FTERRA ose me saktë ZHUPA (1835-1878)
Ka pak të dhëna biografike për të, por dihet një gjë që ai i përket trungut të fisit Zhupaj dhe në luftën e Lëkurësit (2 shkurt 1877) kundër shovinistëve grekë, ai ka drejtuar njësitin e armatosur të Fterrës ku dhe është vrarë, për të cilin vargu i kohës thotë:
"...Islam Fterra
Armë lari
U vra në uxhum i pari”.

6) Fterra ka patur edhe shumë gra të shquara, që emri i tyre ka mbetur në histori. Të tilla mund të përmendim, shkruan Sulejman Mato:
a) "...Vajzë fteriote ka qënë dhe MARO KONDA, që mendohet të ketë qënë martuar në Çoraj. Sipas një kënge të vjetër popullore emri i asaj vajze quhej SALIHE..."(Historia e Maro Kondas tashmë dihet dhe është e tepërt ta përsërisim N.ZH.)
b) Po kështu nga Fterra ka dalë dhe një nga trimëreshat më të njohura të Labërisë e cila i priti grekërit më 11 qershor 1914 me pushkë. Ajo quhej MINE ZHUPA (me saktë EMINE ZHUPAJ). Kështu pra këto të dy trimëresha janë fterriote dhe hedhin dritë mbi atë që Fterra nuk ka qënë vetëm vend hoxhallarësh, por dhe vend i trimëreshave më të njohura në Kurvelesh..."

7) Në të kaluarën për të cilën flasim, Fterra ka patur dhe burra që me të drejtë janë quajtur "trima të çartë". Të tillë mund të përmendim:
Tasin Elezi, Memo Memi, Taro e Rakip Gëdo, Asllan Brinja e Memo Zhupa, Iljas Kofina, Jashar e Xhafer Shehu e Mato, Veip Mero e Adem Lona. Por Nuredini, Jashari dhe Xhaferi për trimëri janë përmendur dhe në tokën helene.
8) Fterra me sa kemi mundur të gjejmë të dhëna, sidomos në shekullin e 19-të e 20-të ka lindur dhe shumë burra të dijes. Këta janë shumë, por përmendim disa prej tyre dhe them që do ma falin këtë harresë pasardhësit e atyre që nuk u zihet në gojë emri.

- HIFZI HALIL BEZHANI (1877-1965)
Është i pari njeri me shkollë të lartë (të kohës) nga Fterra në fillim të shek.20-te. Ai mbaroi Universitetin për Teologji-Drejtësi në Stamboll me rezultate të shkëlqyera siç tregon dhe diploma e tij paraqitur si fotokopje në këtë punim. Pas mbarimit të Universitetit në Stamboll, punoi si kadi në Konjë (Anadoll), në Ysqydar, në Nish, Manastir e Selanik. Pas shpalljes së pavarësisë më 1912, me gjithë ofertat e bëra, ai nuk u kthye më në Turqi, por erdhi ne fshat, në Fterrën që e donte aq shumë, dhe punoi pak kohë si Kadi në Himarë. Por më vonë u pushua nga puna si përkrahës i Fan Nolit, nga regjimi mbretëror i A.Zogut. Pas kësaj Hoxhë Bezhani, siç i flisnin ne Fterrë punoi e jetoi në kushtet e një varfërie të skajshme, por gjithmonë me djersën e tij të ballit. Jo me kot në Fterrë në ato kohra përdorej shprehja: "Kazma e Hoxhë Bezhanit, është kazma më e madhe në fshat, siç është dhe vet hoxha...". Kjo tregonte që Hifzi Bezhani ishte jurist, hoxhë, por dhe njeri i punës. Ai kurrë e asnjëherë nuk i lejonte besimtarët e shumtë që t’i zinin (puthnin) dorën. Ai u thoshte atyre: "...Dorën Perëndia e ka bërë për të punuar dhe jo për ta puthur...”.
Bezhani dallohej për një humanizëm e bujari të paarritshme. Mjafton të themi se shtëpia e tij ishte aq bukëdhënëse sa që gjatë periudhës shtator 1943 - maj 1944, ai strehoi, mbajti dhe e ushqeu brenda familjes e njësoj si pjestaret e familjes, ish oficerin e xhenios të Divizionit “Peruxhia”, inxh.Luixhi Cerkica, që u gjet rastësisht, me gjysmë shpirti tek "Guri i Dardhës", i fshehur nga shfarosja naziste gjatë Operacionit "Spagetti" të 2-3 tetorit 1943. Por ai ka dhe një meritë të veçantë në ruajtjen e harmonisë, mirëkuptimit dhe në përhapjen e edukatës e të sjelljes së kulturuar. Ai ka ndikuar gjithashtu në zgjidhjen e problemeve të ndërlikuara të kohëve të luftërave të ndryshme që kaloi fshati. Si njeri i ligjit dhe i fesë që ishte, rrënjosi te banorët e fshatit dashurinë, mirësjelljen e mos cënimin e pronës së tjetrit, por dhe dëshirën për arsim. Ai vet ishte njeri studiues i ligjeve, të drejtës zakonore, historisë e gjeografisë etj. Dhe këtë ua theksonte dhe të rinjve në Fterrë.

-ISMAIL HALIL BEZHANI ose kryeplaku i perhershëm i Fterrës.
E quanin kështu bashkëfshatarët sepse ai dallohej veç të tjerave për tri cilësi të vecanta. Së pari, si aktivist shoqëror i rrallë, që njihej kudo në krahinë e më gjerë. Si njeri i përfaqësimit të Fterrës në të gjitha kuvendet e Kurveleshit e të Labërisë të zhvilluara në periudhen 1890-1940. Si burrë i fjalëve të pakta e mendimeve të shumta.
Së dyti, ai me logjikën e hekurt dhe të matur, ka pat mbrojtur fshatin dhe individë të veçuar në shumë raste kritike. Kështu kur ishte puna për zgjidhjen e konfliktit me Borshin për trojet dhe kufijtë, Ismail Bezhani në Kuvendin e zhvilluar në vendin e quajtur “Qafa e Arrës” ku merrnin pjesë dhe përfaqësues nga fshatra të tjera fqinje e nga Vilajeti, me dokumente e argumente bindëse, bëri që kufijtë e trojeve të Fterrës të vendoseshin atje ku janë dhe sot dhe të hidheshin poshtë pretendimet e disa sipërmarrësve kullotash e përdorues trojesh nga Borshi, të marra në formë privilegjesh që në periudhën e Perandorisë Osmane e të Ali Pashës.
Së treti, Fterra dhe fterriotët duhet t’ia njohin si meritë të veçantë Ismail Bezhanit vendimin përfundimtar për hapjen e rrugës automobilistike Borsh – Fterrë – Kuç në vitet 1925-1930.

- TAHSIN ELEZI, Një burrë me kulturë të gjerë dhe mendje të kthjellët. Në Fterrë ky burrë, për gjithë kohën që jetoi, është njohur për kulturë të gjerë, mendje të kthjellët dhe si administrator i rrallë në administratën shtetërore ku punoi shumë kohë. Ai jetoi jashtë Fterrës, por jetoi shumë kohë dhe në shtëpinë e tij në fshat. Dhe këtu njerëzit e halleve të shumta të Fterrës, për çdo problem të vështirë që do t’u lindte, ata më parë do konsultoheshin me “juristin” Tahsin Elezin. Kështu e thërrisnin sepse ai kishte qënë përkthyes i gjuhës italiane dhe kishte punuar në punë shteti në nënprefekturë e Komunë të vendit. Për rrjedhojë njihte çdo gjë që kishte të bënte me shtetin, drejtësinë e individin. Ndaj të gjithë ata që e patën njohur Tahsim Elezin, e kujtojnë si nje burrë të rrallë midis të rrallëve të shumtë në Fterrë.
Me këtë rast edhe një herë do t’u kërkoj falje shumë emrave të tjerë të dëgjuar në Fterrë, por për arsyet që theksova nuk u përmenden në këtë punim.


MENIA NGA FTERRA
(Të dhëna biografike)

Për Menen nga Fterra, që nga muaji maj 1914 e në vazhdim ka patur e ka shumë shkrime fragmentare, e ndonjëherë edhe përpjekje për ta "përvehtësuar" atje ku ajo qe martuar. Por asnjëherë nuk është hedhur dritë për origjinën e saj dhe për përmbajtjen e plotë të aktit burrëror të 11 qershorit 1914, si dhe për kushtet në të cilat u lind e u rrit.
Menia nga Fterra, siç është quajtur nga shtypi i kohës (në të vërtetë emrin e saktë e ka patur Emine, por e thërrisnin shkurt Mene), ishte bijë e Fterrës e nuse në Çorraj, dhe i përkiste familjes së Halo Zhupës e Hava Dhules (Zhupa). Ishte fëmija e tretë midis shtatë të tillëve që jetuan tek Halua e Havaja.
Menia lindi aty nga pranvera e vitit 1887 dhe u rrit në kushte të vështira në Fterrë e pas prindërve të saj ku ata shtegtonin me bagëti në kullotat verore e dimërore si në Konjak, Badhere, Nezhinë, Heremec, Galisht, Vakaj, Lisopodhe etj. Ndaj që herët ajo formoi një karakter të fortë e burrëror. Dhe për punët që kryente nuk veçohej e nuk dallohej nga ata. Në moshën 17-18 vjeçare siç tregonin bashkohësit ua kalonte edhe burrave në punët bujqësore (përfshi edhe punimin me qe'), në qethjen e në mjeljen e blegtorisë etj. Dhe çka është më e rëndësishme asaj nuk i trembej syri nga nata ose e keqja. Menia që e re trashëgoi vyrtytet më të mira të brezave paraardhës të familjeve Zhupa, familje që siç tregojnë të dhënat historike ka qënë nga më të hershmet në Fterrë, ku siç shënohet dhe në regjistrimet e para Osmane në vitet 1431-1432 gjejmë të paktën tri familje me mbiemrin Zhupa. Mbiemër që ka kuptimin kryetar, sundimtar, sovran nga latinishtia ndoshta që nga shek.11-të ku ndeshemi në histori me titullin "archont" (arkond), që do të thotë "magnus archont" (arkont i madh) etj. Por më e mundshme është që ky mbiemër të ketë mbetur edhe nga koha e dyndjeve sllave që siç dihet vërshuan deri në bregdetin e Jonit, ku kemi dhe sot e kësaj dite shumë toponime të tilla si "Bërdë", “Fonicë", “Kopec", “Çerricë", “Gjezhdanicë” etj. Pra edhe në sllavisht fjala kryezot ose sovran ka kuptimin si ne latinisht "velikij Zhupan". Duke shtuar që ky mbiemër në zonën e jugut e bile edhe në verilindje është shumë i përhapur.
Menen siç kujtonte e motra Merjeme Bezhani (Zhupa) ka patur shumë për të thënë, për punën, për sjelljen, për vetitë fizike e mbi të gjitha për atë që ajo ishte "e veçantë midis të veçantave", trimëreshë midis trimave, bujare e rrallë, fjalëpakë e punëshume, ku çdo lëvizje i kishte hije dhe, që nuk nxitohej kurrë në biseda.

Jeta bashkëshortore
Në moshën 18-19 vjeçe, prindërit dhe vet ajo ranë dakord për të lidhur një krushqi në Alikaj të Çorre me një nga djemtë e tyre, me Cane Banushin (Alikaj), që edhe ky ishte nga derë e dëgjuar në fshatin fqinjë, por që dhe njiheshin familjarisht me kohë e kishin përzierje e vajtje-ardhje pa gjakësi (lidhje gjaku).
Edhe Cania dallohej për urtësi burrëri e bujari. Ndaj me mirëkuptim "krijuan një familje (çift) për t’u patur zili”, theksonte e motra". Mirëpo nuk deshi fati që të kishin fëmijë edhe pas 10-12 vjetëve martesë (e cila, vazhdonte Merjemia - mesa më kujtohet u bë aty nga vjeshta e vitit 1909) dhe vazhdoi në harmoni të plotë për gati 15-l6 vjet. Por u kuptua qartë nga neve gratë se fëmijë ky çift edhe në të ardhmen nuk mund të kishte. Këtë e shprehte vet motra ime Eminea. Ndaj ajo gjeti një zgjidhje të pranueshme për kohën dhe për neve rrethin familjar. Vendosi ta martonte të shoqin edhe me një grua të dytë, me një shoqen dhe të afërtën e saj, me Merjeme Meren që ishte lindur e rritur dhe ajo në lagjen e Zhupajve në Fterrë. Në këtë vendim fillimisht individual e nxiti në njëfarë mase edhe qëndrimi i kunatës së Emines, Salihes (Shakaj). Puna i kishte sjellë ato një ditë në një bisedë të zakonshme, ku Saliheja i kishte thënë Menes: “Pse përpiqesh kaq shumë o e uruar? Kujt do t’ia lësh gjithë këtë mundim?” Dhe Eminea me mendjen e saj s'e kishte zgjatur. Kishte marrë guximin e i kishte prozuar të shoqit (Canes) që për të mirën e të dyve, ai duhej të martohej përsëri, por pa prishur martesën e parë. Cania këtë propozim fillimisht e kishte pritur jo mirë. Bile e kishte refuzuar. Por Eminea me pjekurinë e saj dhe me logjikën e hekurt që e karakterizonte pas shumë kohe e kishte bindur dhe Canen së në këtë mes nuk do të ndodhte asgjë, se ato (Menia dhe Merjemia) do të shkonin si dy motra (siç dhe shkuan) dhe familja do të kishte edhe gëzimin e jetës- fëmijët. Në këtë mes Menia nuk gaboi. Ato jo vetëm shkuan shumë mirë me njëra-tjetrën, por u gëzuan dhe me dy fëmijët e parë që pati Cania me Merjemen. Mirëpo vdekja e parakohëshme e Emines në maj të vitit 1922, që erdhi si rrjedhojë e një sëmundje kardiake që e mbushi atë me ujë në pjesën e sipërme të krahërorit dhe i shkaktoi vdekjen e menjëhershme, në kushtet kur ndodheshin me bagëti në vendin e quajtur "Sheshi i Madh" në Galishtin e Fterrës. Varrimi i saj u bë pranë babës së vet (Halos) në Shtufëz të Fterrës ku janë varrosur mbi 19 breza njerëzish të Fterrës gjatë shekujve.

NGJARJA E 11 MAJIT 1914

Ngjarja e 11 majit 194 që ndodhi në Galisht të fterrës, ku një grua trinëreshë goditi me armë andarët grekë dhe bëri të dështonte plotësisht plani i parapërgatitur prej tyre për të kapur në befasi qafën e Shtufit dhe për t’u dalur në krah e në shpinë forcave popullore që luftonin në grykën e Kolonjës e në atë të Fterrës që prej 23 prillit sidhe për të grabitur bagëtinë e kafshët e ngarkesës sipas urhdërit të qeverisë greke që saktësonte se: “Të gjithë kurveleshasit të detyrohen të largohen andej menjëherë. Por atyre, t’u lejohet të marrin me vete vetëm 20 kokë dhën pëlla dhe një kafshë ngarkese” . Pas kësaj do të vinte djegia e çdo lloj banese dhe shkatërrimi i plotë i të mbjellave e pemëve frutore. Pikërisht me këtë plan forcat andare u dukën në datën e mësipërme aty rreth orës 9 në grykën e Galishtit dhe filluan zbatimin e tij me kopenë e parë që u gjetën përpara, me atë të vëllezërve Zhupa (Godo, Memo e Ramo). Në të njëjtën kohë kreu i pararojës së tyre përparoi drejt bregut të Gjozenikut (1 km në jug të Gurrës) me qëllim që të zinte në befasi vijën qafa e Shtufit – Valet e Golëmit. Në këtë mes ata përfituan nga mungesa e forcave popullore të armatosura në grykën e Galishtit, të cilat ishin të përqëndruara me rreth 34 burra në mbrojtjen e grykës së Fterrës . Këtë situatë të favorshme në fillim për forcat greke e përmbysi menjëherë kundraveprimi i zgjuar dhe i guximshëm i gruas burrëreshë Emine Zhupa, e cila në atë kohë ndodhej në malin e Rrëmullës në vendin e quajtur Lugu i Mite. Ajo duke parë situatën dhe faktin befasi e mungesë të burrave të armatosur aty rreth, nuk priti më ndihmë e sinjal tjetër, por shpejt mori Mazrekun turk mod.1903 të vëllait të vet (Memos) që dhe ky ka një histori më vete dhe zuri pa humbur kohë pozicion luftimi në perëndim të vendit të mësipërm larg andarëve 600-800 metra në vijë të drejtë dhe menjëherë hapi zjarr ndaj oficerit që printe përpara kopesë së grabitur të vëllezërve të saj. Kjo u dha shkas dhe mundësi që edhe barinjtë e veçuar, por të armatosur tejpërtej grykës së Galishtit të fillonin goditjen me armë ndaj forcave andare. Menia vet vazhdoi luftimin që zgjati rreth 2.5 orë dhe shtiu mbi 70 herë mbi ta. Kjo rezistencë e organizuar aty për aty bëri që forcat greke të ktheheshin prapsh për në Tatzat, të dështonte plani që përmendëm dhe të shpëtonin të gjitha tufat e tjera të bagëtive, përveç asaj të Zhupe që i tërhoqi dashi përçues drejt kroit të Vidhezes, ku ato ishin mësuar të pinin ujë. Këtu duke qënë prapa bregut të Sheshit të Madh, andarët grek mundën t’i merrnin ato drejt Tatzatit e Delvinës. Kështu u zhduk kopeja prej 370 dhen pëllaja të kësaj familje më shumë njerëz dhe që ndihmonte e mbante edhe familje të tjera që ishin në gjendje të rëndë ekonomike. Kësaj ngjarje dhe këtij qëndrimi burrëror të kësaj gruaje shtypi i kohës siç duket edhe nga pjesa e mëposhtme, i pati bërë shumë jehonë, e për të pati dhe shumë vargëzime që ngjarjen e fiksojnë ashtu siç ndodhi dhe jo ndryshe. Nga këto në këtë material po botoj vetëm një që m’u duk më i goditur.

Trimëria nuk ka vdek
Trimëria nuk ka vdek,
Kur një grua ka zënë një breg,
Dhe “këndon” me dyfek,
E mbron vendin në çdo cepë.
Ishte qershor dita e shtunë,
Në Galisht e në Rrëmullë,
Mene Zhupa, kjo grua-burrë,
Mbi andarët 70 plumba i derdh lumë.
Se andarët pushtues, s’lënë gur mbi gurë,
Përzenë njerëz, grabisin bagëti, djegin shtëpi e grurë,
Dhe vrasin çdo të ri e burrë,
Që neve këtu të mos kthehemi kurrë.

Gazeta “Populli” Vlorë nr.5 e shtunë në 22 maj 1914
Minea nga Fterra - Kur digjuam ketë lajmë thamë s'paska humbur trimënia e shqypëtarit; Paska akoma gra që të luftojnë me armikun si gjyshët e stërgjyshët t'onë. Minea nga Ftera kullotëte bagëtinë në Galishtë (Mal i Borshit), ardhën disa andartë që t’i rrëmbenin berët; po këjo trime si pa qi s'gjendeji i shoqi pranë e kuptoj që e thëritëte nderi të luftonte vetë me armiqtë. Edhe kështu mori dyfekun në dorë e luftoj afër 2-3 orë, e s’brazi pushkën 70 herë edhe me nji trimërie të posacme i shpëtoj bagëtitë.
Le të kenë turp burrat e mefshtë nga gratë trime të këtilla.

DISA TË DHËNA GOJORE PA DËSHMI TË MBLEDHURA NGA BASHKËFSHATARË TË MOSHUAR, POR QË PARAQESIN INTERES

- Te Defterin Osman të vitit 1431, emri i Fterrës përmendet nën emrin "FTERAN" ose “EFTERAN"; duke patur parasysh që "EF” është vet tingulli "F”, mendohet që ky fshat qysh herët është quajtur "FTERAN" ose "FTERA". Toponime të tilla kemi ne Galisht TERNA (Fterra).
- Vendbanimi i hershëm i KOMATIT duhet kërkuar në CERRICË e sotme, pasi këtu gjendet toponimi "Bregu i Komës” (Halil Hizmo).
- Ka të dhëna gojore dhe të shkruara se pas vitit 1492, kur kryengritja e Himarës dhe e Kurveleshit u mbyt në gjak dhe Gjergj Kastrioti i ri u largua; ateherë emigruan përfundimisht dhe banorët e Çerricës.
- Para Luftës së Dytë Botërore, një ushtar në luftën e Parë, ka ardhur në Fterrë dhe ka thënë se trojet e vjetra të të parëve të tij ishin në Çerricë (H.M) Veip Mero për këtë çështje ka treguar se këta banorë nga Çerrica kanë emigruar fillimisht në More (Greqi) ose Kallavre.
- Të dhënat e herëshme, thotë Jonuz ZHUPA, tregojnë se disa nga familjet me të hershme ne Fterre kane qene: Familja GJONI. Te parin e tyre e gjejme trembëdhjetë breza me pare me emrin Mërtir Gjoni, siç gjejme dhe fise te tjera siç jane Zhupajt, ku emrat Dede Zhupa (ose anasjelltas) Hil Zhupa etj. ndodhen dhe te dokumentuar neper regjistra te taksave.
- Ismail Bezhani tregonte se Fterra është fshati me homogien persa u perket levizjeve. Kjo e ka ruajtur fshatin nga perzierjet dhe nga trubullirat e ndryshme qe kane patur te tjeret rreth e rrotull. Por ka patur dhe disa ardhje te vogla nga jashte Fterres psh. Dhulajt kane ardhur nga Nivica (Bubari) me te cilen edhe pas ndryshimit te fesë, Fterra ka patur miqesi e krushqi siç jane Mëngulajt e Nivices qe prejardhjen e kane nga Mënguli i pare ne Zhupaj. Po keshtu ardhes ne Fterre kane qene dhe Dautajt nga Gjirokastra, Kofinajt nga Borshi etj. Por këto ardhje kurrë e asnjëherë nuk kanë prishur homogjenitetin e Fterrës përfundonte plaku i kuvendeve të shumta të Kurveleshit dhe Labërisë Ismail Bezhani.
- Gojëdhëna thotë se nuk ka asnjë emigrim masiv nga veriu në jug të paktën këto 500 vjetët e fundit, thotë Adri Hadushi, i cili vazhdon: “Në Fterrë pa patur degëzim të ndonjë trungu dhe në përfundim janë krijuar dy-tre të tillë, siç ka ndodhur me Bezhanajt, Dushajt që këta të fundit e kanë prejardhjen nga Gjonajt”.
- Sulejman Mato në një shkrim të tij theksonte se në Fterrë ne kemi patur dhe shumë poetë e rapsodë, siç ka qënë Isuf Avreci, i cili ka shkruar shumë vjersha, por që ato nuk janë mbledhur me emrin e autorit, veç një rasti kur shkrimtari shqiptar Petro Marko në gazetën “Bota e Re” ka përmendur vjershën e njohur në mbarë Shqipërinë me vargjet:
Cili je ti more djalë,
Që do katemit e mia,
Una jam Ismail Qemali,
Prapa më vjen historia.
Por edhe Shaqo Mita etj. që dhe këta kanë patur krijimtari të gjerë popullore e historike, ku kuptimplotë është dhe njëra nga vjershat e Shaqos në janar 1944 kur ai strehonte në shtëpinë e vet një partizan të sëmurë (Mehmet Alishehu) dhe ballisti bandit, Safet Shehu, pasi e dinte që plaku i qorruar ishte me LANÇ-in, e poshtëroi për turp të tij. atëherë rapsodi siç e dinte ai thuri dhe këto vargje:
O Safet Shehu more,
Partizani në qoshe,
Të plasën syt e s’e pe…
Në mënyrë të heshtur vargje në Fterrë kanë thurrur dhe shumë të tjerë siç është Tahsin Elezi dhe disa plaka që kanë thumbuar me një humor therës shumë ngjarje, qëndrime e veprime që nuk i shkonin për shtat Fterrës dhe fterriotëve.

MULLAHËT DHE HOXHËT E FTERRËS
Fterra historikisht e në çdo kohë, ka qënë arsimdashëse. Kjo duket dhe nga të dhënat e pakta që kemi për një grup të madh njerëzish që dhe në kushtet e sundimit të egër osman, ata kanë mundur të vazhdonin studimet e mesme e të larta dhe pavarësisht se ato kanë qënë fetare, shumë prej tyre në kohë të ndryshme, kryen dhe detyra mësuesish. Në veçanti ata që patën mbaruar për Mullah, i cili ishte titull, por kishin studiuar edhe për drejtësi.



Nga këta mund të përmendim:

1) Selim Gjonika

2) Hivzi Bezhani

3) Sheme Dauti

4) Laze Çipi

5) Fetah Zani

6) Sheme Korkuti

7) Hamdi Mita

8) Sulo Shehu

9) Shaqo Gjoni

10) Nuri Mita

11) Idris Avreci

12) Avdyl Mita

13) Hasan Hizmo



Por kryesori i kryesorëve ka qenë ISA IFTERAJ (HIZMO) qe u fol më sipër dhe që me aftësitë dhe shoqërinë që pati bëri të mundur dhe shkollimin e shumë bashkëfshatarëve të tjerë, që radhiten më lartë. Pikerisht për këtë ne si fshat na ka mbetur një epitet sa i gabuar aq dhe fyes që duhet argumentuar ndryshe dhe duhet përbuzur sepse është bërë nga njerëz që këtë e kanë dëgjuar nga të tjerët dhe vet kanë qenë të paditur e mediokër. Është e vertetë se në vitet 1370-1910 Fterra ka pat “prodhuar" (më saktë mesuar e kulturuar) shumë hoxhë dhe Mullah, siç është po aq e vërtetë qe këta njerëz që patën mbaruar qoftë "Medresenë", qoftë Universitetin për "Drejtësi-teologji", nuk ishin njerëz që përfaqësonin injorancën dhe obskurantizmin fetar, siç mendohet shpesh gabimisht. Por dhe njerëz të dijes e shkencës siç ishte "Drejtësia”, "Historia e Përgjithshme", “Gjeografia”, dy gjuhe të huaja etj.

Në kohrat që po flasim, për fteriotin ishte e vetmia mundësi dhe degë studimi e shkollimi. Nga ana tjetër të gjithë këta emra që përmendëm, me mbarimin e studimeve, pavarësisht se ju ofruan punë në vende të huaja, ata u kthyen në vendlindjen e tyre, në Fterrë e afër saj dhe disa shërbyen edhe si "Kadiler" (gjyqtarë) e avokat, por shumica për mungesë vende pune u morën me "shërbesat fetare" si hoxhë në fshatra të ndryshme të Vlorës, Kurveleshit etj.

Këta "hoxhë" ishin nga të parët që jo vetëm përkrahën përhapjen e alfabetit shqip, por u bënë dhe mësuesit e parë të shkollave shqipe.

Këtu mjafton të kujtojmë Isa Sheuki Hizmon që ishte pjesëtar i komisionit të Stambollit për gjuhën shqipe. Selim Gjonikën e Hasan Hizmon që ishin mësuesit e parë të hapjes së shkollës shqipe në Fterrë e në Golem apo Kadiut të Korkute në Sasaj etj. Pa harruar këtu kontributin luftarak dhe atdhetar të Mullah Lazo Kofinës (i parë) që u fol gjetkë. Hoxhëllëku ka qënë arsimi i kohës. Relativisht këta ishin njerëz me dije dhe kulturë. Këto arsimime bëheshin në shumë vende të perandorisë. Kur thuhet “Ju hoxhët e Fterrës” do të thotë “Ju njerëz me kulturë të Fterrës”.

Enter supporting content here